Vergissing van Troelstra
 |
Dit artikel is opgenomen in de etalage. |
De Vergissing van Troelstra was een vergeefse oproep tot een socialistische revolutie in Nederland in november 1918. De naam is ontleend aan de essentiële rol die Pieter Jelles Troelstra tijdens de poging tot revolutie had gespeeld. De poging duurde bijna een week, van 9 november tot 14 november (daarom werd deze gebeurtenis destijds "De Roode Week"[1] genoemd), hoewel men kan spreken over een grotere periode van onrust.
De Vergissing van Troelstra begon in het legerkamp 'de Harskamp' en was het gevolg van de malaise na de Eerste Wereldoorlog en verscheidene andere revoluties die speelden, zoals in Duitsland en Rusland, en de onder socialisten heersende opvatting van internationalisme: de gewenste maatschappelijke veranderingen, waarbij een eind zou komen aan het kapitalisme moesten zich niet tot een enkel land beperken, doch over de gehele wereld moest het verwachte heil verspreid worden.
Destijds hadden de verschillende stromingen binnen de socialistische beweging zich nog niet sterk geprofileerd. Juist het vraagpunt, of moest worden gestreefd naar een gewelddadige omverwerping van de kapitalistische maatschappij dan wel naar een geleidelijke overgang (evolutie) langs vreedzame en parlementaire weg, zou leiden tot een scherpe scheiding der geesten tussen enerzijds de communisten en revolutionaire socialisten en anderzijds de sociaaldemocratie.
Troelstra meende dat de socialistische revolutie ook in Nederland kon plaatsvinden, daar er veel onrust in de politiek bestond. Hierin vergiste hij zich. Weliswaar was er commotie rondom de persoon van generaal Snijders, maar dit had niet het karakter van een constitutionele crisis. Door een gebrek aan organisatie en doordat er al vrij snel een tegenbeweging ontstond die wel goed georganiseerd was, liep de poging tot revolutie met een sisser af.
Voorgeschiedenis
Situatie
Naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog heerste in Nederland een malaise. Dit kwam door de economische terugval in de omringende landen, zoals Duitsland, Engeland en België. Nederland werd daarin meegetrokken. Zo wilden de geallieerden geen voedsel aan Nederland leveren, omdat zij bang waren dat Nederland dit zou doorsluizen naar Duitsland. Ook maakten de Duitse duikboten veel slachtoffers onder de koopvaardijschepen. De Nederlandse regering probeerde de schaarste zo eerlijk mogelijk te verdelen door rantsoenering en een distributiesysteem met bonkaarten, maar zij slaagde er niet in de zwarte handel de kop in te drukken. De prijzen van levensmiddelen stegen hierdoor enorm. In de grote steden werd honger geleden. Er hadden zich verscheidene hongerrellen voorgedaan, zoals de Aardappeloproer, die met ingrijpen van het leger onderdrukt werden.
Ondanks de mobilisatie van vijfhonderdduizend mannen heerste tevens grote werkloosheid. Tot overmaat van ramp heerste de Spaanse griep die duizenden slachtoffers eiste, wat mede leidde tot een stijging van het sterftecijfer van 12,3 per 1000 inwoners in 1913 tot 17,1 in 1918.
In het leger was er een grote onvrede door het jarenlange nietsdoen, de niet-zo-soepele verlofregeling en de al maar slechter wordende voedselsituatie.
De verschillen tussen rijk en arm werden groter: de allerarmsten werden armer door de stijgende prijzen van levensmiddelen, en de allerrijksten werden rijker door de winst die zij in de Eerste Wereldoorlog behaalden. De armen bekeken de rijken met een mengeling van woede en afgunst over de manier waarop velen van hen hun rijkdom hadden weten te verkrijgen. Uit die tijd stamt de term 'OW'er', wat een scheldwoord was voor iemand die oorlogswinst had behaald.
Elders in Europa vonden rond deze tijd revoluties plaats, zoals de geslaagde Russische Revolutie.
Het begin
Toen in de situatie waarin het leger verkeerde ook nog de verloven van de soldaten werden ingetrokken, sloeg op 25 oktober de vlam in de pan in de legerplaats de Harskamp. De soldaten boycotten de leiding uit protest tegen het intrekken van de verloven en de slechte voeding. Enkele barakken en een kantine werden in brand gestoken.
Deze vlam werd nog snel gedoofd, maar maakte diepe indruk op voornamelijk de sociaaldemocraten, aangezien er ondertussen op de Duitse vloot in de oorlogshaven van Kiel muiterij uitbrak, die zich snel door heel Duitsland verspreidde. In München en andere steden vormden zich, naar het voorbeeld van de Russische Revolutie van februari 1917 arbeiders- en soldatenraden die de macht van de keizerlijke overheid overnamen. Terwijl een deel van de Nederlandse bevolking de schrik om het hart sloeg door de gebeurtenissen in De Harskamp, zagen Troelstra en de leiders van de SDAP hierin een begin van een revolutionaire stemming in het gehele leger. Dit zou kunnen leiden tot een revolutie: het moment was aangebroken. Troelstra benadrukte op 28 oktober dat er veranderingen moesten plaatsvinden, die niet via de democratische weg gerealiseerd konden worden.
SDAP
De SDAP is opgericht als socialistische partij binnen een parlementair stelsel, als tegenhanger van de revolutionaire partijen. De SDAP had echter veel moeite met de keuze om mee te gaan regeren. Zo wilde zij, na veel intern geharrewar, in 1913 niet regeren met een coalitie van liberale partijen.
De resultaten van de verkiezingen van 1918, de eerste onder algemeen kiesrecht voor mannen, waren Troelstra zwaar tegengevallen. Hij realiseerde zich die zomer, dat de partij nooit langs parlementaire weg aan de macht zou komen. Ook het resultaat van parlementaire interpellaties was bedroevend slecht. De SDAP vroeg zich daarom af wat zij nog voor politieke resultaten kon boeken in een parlementair stelsel.
Om de interne problemen op te lossen was er een partijcongres gepland voor 22 en 23 november, de voorbespreking stond voor 28 oktober. Tijdens de voorbespreking was er veel discussie over wat de programmapunten moesten worden. Troelstra wilde dat de Europese situatie (voornamelijk in Duitsland) erkend werd en dat er een lichte voorkeur voor een revolutie moest worden uitgesproken. Troelstra kon niet alle aanwezigen overtuigen. Uiteindelijk werd besloten dat Troelstra een manifest zou maken, dat na goedkeuring van het partijbestuur zou worden gepubliceerd.
Op 2 november werd er verder vergaderd. Er was een groot conflict tussen Troelstra en partijvoorzitter Vliegen. Vliegen was tegen een revolutie en Troelstra voor. Vliegen merkte op dat Troelstra zowel een aanhanger van het revolutionarisme als het parlementarisme was. Dit was een trap tegen het zere been, aangezien de SDAP juist was opgericht als tegenhanger van de revolutionaire partijen. Er werd besloten de discussie voort te zetten op zondag 3 november.
Op 3 november zette de leiding van de SDAP een frontale aanval in op Troelstra. Men vond dat men inderdaad moest inspelen op een revolutionaire stemming, maar dat die er op dat moment nog niet was. Men ging verder in op de ideologie van de partij. Deze aanval had succes; de zin, "dat er ook in ons land een revolutionaire toestand was geschapen", werd geschrapt, men had het nu over de duurzame verheffing der arbeiders. Op maandag 4 november werd het manifest gepresenteerd: Sjabloon:Citaat lang
5 november
De SDAP had deze kwestie al in haar antwoord op de troonrede, in september, in de Tweede Kamer aan de orde willen stellen, maar een Kamermeerderheid had de fractie hiertoe niet de mogelijkheid gegeven. Via het recht van interpellatie dwong de SDAP alsnog een antwoord af. Deze interpellatie werd uitgesteld tot 5 november. Op 5 november was er al zoveel gebeurd dat de interpellatie een veel algemener karakter kreeg.
Troelstra moest van zijn partijgenoten een gematigder toon aanslaan, maar hier was niets van te merken. Troelstra vroeg, vanzelfsprekend, de aftreding van Generaal Snijders. Het kabinet wilde dit zelf ook en had hierbij dan ook niet de SDAP, maar de koningin tegen zich. De toon die Troelstra aansloeg was niet overeenkomstig met die van de partij: Sjabloon:Citaat lang
9 november
De woorden van Troelstra zijn in strijd met de toon die in het manifest de zondag daarvoor was aangeslagen. Ze hadden echter geen groot effect tot 9 november, toen het bericht kwam dat de Duitse keizer was afgetreden. De SDAP reageerde hier niet direct op. Zij meende dat zij met het manifest voldoende had gedaan en wilde wachten tot het congres. De werkgevers in Rotterdam gingen echter wel praten met de leiding van de arbeidersverenigingen van de havenarbeiders. Deze lieden spraken, na aandringen van de burgemeester zelf, ook met de burgemeester. Dit leverde enige verwarring op; veel mensen vonden het vreemd dat de burgemeester de kant van de revolutie koos. Veel werkgevers meenden ook dat een revolutie onontkoombaar was en dat daarom maar de Rotterdamse sociaaldemocraten de macht moesten pakken, in plaats van de Amsterdamse communisten. Een groepje Rotterdamse socialisten onder leiding van Arie de Zeeuw waren van mening dat de revolutie zo snel mogelijk moest beginnen. Men zou met een groepje naar het stadhuis gaan en hun eisen voorleggen aan de burgemeester. Wanneer deze zou weigeren, zou men dreigen met ingrijpen van de politie, die zou geheel op de hand van de socialisten zijn. Ook zou de anarchie, die mogelijk zou ontstaan, de schuld zijn van de burgemeester.
10 november
De volgende dag, zondag 10 november, kwamen de socialisten onder leiding van De Zeeuw weer bij elkaar. De Zeeuw vertelde zijn standpunt (men moest meedoen aan de revolutie) en gaf daarbij zijn argumenten: Sjabloon:Citaat lang
Het was ook een probleem dat keizer Wilhelm II politiek asiel had aangevraagd in Nederland. Duitsland wilde zijn uitlevering. Troelstra wilde in ieder geval dat de keizer geen voorkeursbehandeling zou krijgen vanwege de vriendschapsrelaties tussen beide koningshuizen. Troelstra was op de hand van De Zeeuw, hoewel hij erg voorzichtig was. De andere belangrijke aanwezigen lieten zich niet meeslepen in de revolutionaire roes. Hierop werd besloten dat niet aan de Rotterdamse arbeiders werd gevraagd de volgende dag te protesteren. Wel zou het congres een week vervroegd worden. Tevens zou een program van eisen opgesteld worden. Oudegeest werd voorzitter van de commissie die de eisen ging formuleren. Men toog gelijk aan het werk, maar kon het niet eens worden. Daarop werd besloten het in de vroege ochtend van maandag 11 november nog eens te proberen.
11 november
Men kreeg de eisen op papier, de belangrijkste waren:
- Afschaffing van de Eerste Kamer
- Invoering van staatspensionering op 60-jarige leeftijd
- Onmiddellijke demobilisatie
- Onmiddellijke invoering van het algemeen vrouwenkiesrecht
- Onverwijlde invoering van de wettelijke 8-urendag
- Snelle en afdoende voorziening in de woningnood
- Socialisatie van alle bedrijven die daarvoor in aanmerking kwamen
- Volledige werklozenzorg
Troelstra was erg te spreken over de lijst van eisen, omdat het toch een revolutionaire betekenis had. Verscheidene redenen zetten toch een domper op het enthousiasme. Zo schreef de liberale Nieuwe Rotterdamse Courant dat de belangrijkste punten sociale eisen waren en dat deze niet specifiek socialistisch waren. Ook vond men dat over de eisen zeker te praten was. Wat voor de socialisten vooral jammer was, was dat die middag 's morgens 11 uur de wapenstilstand inging die een einde maakte aan de Eerste Wereldoorlog. Mensen gingen de straat op om feest te vieren, maar niet voor de socialistische revolutie.
Die maandagavond werden op vijf plaatsen in Rotterdam vergaderingen belegd.
Troelstra stond 's avonds in het Verkooplokaal in Rotterdam. De sfeer in de zaal was verhit. Troelstra sprak om de aanwezigen klaar te stomen voor de revolutie: Sjabloon:Citaat lang
Na de vergadering ging iedereen bezield, doch rustig uiteen.
Uit deze toespraak ontstaat de indruk dat Troelstra toch vooral een revolutionair en minder een parlementair socialist was. Hij sprak meerdere malen vol overtuiging over de revolutie en welk een taak in hun handen lag. Hij distantieerde zich tevens van de Russische Revolutie. Hiermee noemden Troelstra en daarmee de SDAP zich nadrukkelijk niet-communistisch. Troelstra greep juist de Russische Revolutie aan, om aan te geven hoe het niet moest.
12 november
De regering was ondertussen bezig extra maatregelen te nemen. De politie in Utrecht werd met karabijnen bewapend en in Amsterdam werd een extra peloton cavalerie geïnstalleerd. Ook het koningshuis kreeg extra bewaking. De contrarevolutie organiseerde zich ook. Katholieke organisaties kwamen bijeen in Den Haag en besloten een manifest te verspreiden met een oplage van 500.000 tegen de revolutie. Tevens stelden zij burgerwachten in.
Het gewone leven leek verder gewoon door te gaan; zo verscheen Troelstra de volgende dag voor het debat. Op 12 november stond echter in de Tweede Kamer de begroting van het ministerie van Oorlog ter discussie, die op 8 november was verdaagd. De publieke tribune zat propvol en niet minder dan negen van de elf ministers waren aanwezig. Het kon niet anders dan de regering zou met een belangrijke verklaring komen. Dit gebeurde ook: minister-president Ruijs de Beerenbrouck kwam met de verklaring dat het dagelijkse broodrantsoen van 200 tot 280 gram zou worden verhoogd, omdat de helft van de militaire voorraden ter beschikking zou worden gesteld. Verder deelde hij mee dat de geallieerden graan ter beschikking hadden gesteld en dat er al schepen onderweg waren om dat op te halen. Op de eisen van de sociaaldemocraten had De Beerenbrouck slechts het volgende op te merken: Sjabloon:Citaat lang
Hij maakte niet veel woorden vuil aan de ordeverstoringen die de eerste dagen van november hadden plaatsgevonden. Hij merkte slechts op 'dat geen ordeverstoringen de werkzaamheid der Overheid belemmeren' en 'gewelddadigheden, in welken vorm ook, kunnen daarbij niet anders dan storend werken.' Als de burgers zich niet ordelijk zouden blijven gedragen, zo dreigde hij, zou er geen verbetering van de voedselvoorziening komen.
Na de rede van de minister-president nam Troelstra het woord en zette aan tot een revolutie. De rede van Troelstra duurde uren: Sjabloon:Citaat lang
Nadat Troelstra nadrukkelijk had beklemtoond dat de SDAP en het NVV niets van geweld moesten hebben, verklaarde hij dat het de taak van de sociaaldemocratie was, dit historische ogenblik te gebruiken voor de politieke verheffing der arbeidersklasse: Sjabloon:Citaat lang
Na deze redevoering kwam de ministerraad bijeen. Zij besloten na wat geharrewar actie te ondernemen. Betrouwbare troepen werden naar de drie grote steden gezonden. Dit waren voornamelijk cavalerie en de marechaussee. Tevens werd de Vrijwillige Landstorm opgeroepen.
Op 12 november waren uiteindelijk de stellingen betrokken. De regering had troepen ingeschakeld om de mogelijke opstand neer te slaan en de socialisten stonden klaar om de leiding te nemen zodra de revolutionaire woelingen zich onverhoopt over het land zouden verspreiden. De regering wist zich gesteund door de aanhang van de confessionele partijen.
13 november
Op de nacht van dinsdag op woensdag waren er overal aanplakbiljetten opgehangen. Deze dienden als waarschuwing. Ze eindigden met: Sjabloon:Citaat lang
Hiermee gaf de regering aan zich tegen de revolutie te verzetten. Deze beveiligden onder andere de belangrijkste gebouwen als het koninklijk paleis in Den Haag. De gedemobiliseerde dienstplichtigen werden ook opgeroepen zich als vrijwilliger te melden. Aangezien deze troepen vrijwilligers waren, waren zij zeer gemotiveerd. Dit maakte hen tot betrouwbare troepen. Tot de eerste groep vrijwilligers die Den Haag bereikte behoorde de latere minister-president Pieter Sjoerds Gerbrandy.
De regering leek niet geheel gerust. Zij deed een beroep op de burgers om te helpen en stelde Rusland voor als afschrikwekkend voorbeeld. Ook gaf zij aan dat de geallieerden wel vele beloften hadden gedaan, maar dat deze beloften nooit vervuld zouden worden, mocht er een revolutie plaatsvinden. De regering deed die middag enkele concessies aan de eisen die de SDAP en de NVV in het pamflet gesteld hadden. Hier waren vrijwel alle partijen in de Tweede Kamer het mee eens. Dit zou alleen wel volgens de democratische weg gaan en niet, zoals enkele Kamerleden het noemden, met 'het pistool op de borst'.
In Den Helder dacht men dat de matrozen zich meester wilde maken van de schepen om hulp te bieden aan de revolutie in de steden Rotterdam en Amsterdam. Hierop werden de schepen onklaar gemaakt en ontwapend. In Rotterdam besloten de autoriteiten elke verkoop van alcohol te verbieden. Er was ondertussen al een tegenbeweging op gang gekomen (zie Contrarevolutie). Het leek erop dat iedereen elkaar voor de voeten zou gaan lopen. Hierop werd besloten dat de politie zich met haar normale taak zou bezighouden en dat het leger de leiding nam over de Landstorm (vrijwilligersleger) en de burgerwachten. Op 13 november kon men stellen dat de poging tot revolutie voorbij en mislukt was.
Na de poging tot revolutie
Achteraf bleek dat de toespraak van Troelstra het hoogtepunt van de revolutie was geweest. Op 13 november sprak Troelstra al voorzichtig dat hij te ver was gegaan en op donderdag 14 november krabbelde hij openbaar terug: Sjabloon:Citaat lang
Er waren echter nog wel enkele schermutselingen waarbij doden vielen. Zo probeerde men op 13 november een secretaris te bevrijden van een, die middag opgerichte, soldatenraad.[2] Hierbij vielen drie doden en enkele gewonden. Volgens andere bronnen zou het echter niet om een bevrijding, maar om een demonstratie gaan.[3] Later zou nog iemand overlijden aan verwondingen opgelopen tijdens een demonstratie.
Op 18 november werd duidelijk dat er van een revolutie absoluut geen sprake meer was. Er werd toen een demonstratie georganiseerd op het Malieveld. Deze diende als huldiging voor de leden van het koninklijk huis door bonden en verenigingen die zich achter de regering hadden geschaard. Koningin Wilhelmina en prinses Juliana reden die middag door de straten van Den Haag die zwart zagen van de mensen. Door het enthousiasme dat ze tentoonspreidden, bleken de mensen een revolutie af te zweren.
Op woensdag 20 november kwam de koninklijke proclamatie waar koningin Wilhelmina eerder op had aangedrongen. Deze luidt: Sjabloon:Citaat lang
De Tweede Kamer
Troelstra werd, vanzelfsprekend, ook in de Tweede Kamer afgerekend op de mislukte revolutie, het meest beeldend door het katholieke kamerlid Jan Bomans (de vader van Godfried Bomans): "Wat zal de heer Troelstra het koud hebben nu hij in zijn hemd staat." Hierbij sprak men er vaak over dat de SDAP geen meerderheid in de Kamer had en dus ook niet kon spreken uit naam van de meerderheid van de mensen. Aangezien de SDAP niet wilde samenwerken met andere partijen met socialistische sympathieën, maakte men de opmerking dat het de SDAP niet om de veranderingen, maar om de macht te doen was.
Toch had de mislukte revolutie ook wel succes in de Tweede Kamer wat het doorvoeren van sociale veranderingen betreft. Veel partijen hadden in de woelige periode van de poging veel beloftes gedaan. Deze beloftes werden nu door deze partijen ingewilligd. Ook de eerdere tegenstanders van deze sociale veranderingen leken er meer voor te gaan voelen, hoewel het nut voor de rechterzijde na de koninklijke proclamatie niet helemaal duidelijk was. Men bleek toch wel enigszins bang geworden van het idee van een revolutie. De SDAP hield zich in eerste instantie buiten de discussies in de Tweede Kamer. Daar lieten ze relatief gelaten alles over zich heen komen. Tegenstanders vielen hen aan om het socialisme aan te vallen en concurrenten vielen hen aan om hen weg te spelen. Deze partijen zouden dan bij de volgende verkiezingen de zetels kunnen overnemen.
Zaken die tijdens de revolutie speelden
Generaal Snijders
Hoewel de leiding van de SDAP dacht dat er een revolutie stond te gebeuren, was er eigenlijk niet veel meer aan de hand dan allerlei verwikkelingen rond de opperbevelhebber generaal Snijders. Hierbij was zelfs de koningin betrokken. Generaal Snijders had de regering gedurende de oorlog namelijk al herhaaldelijk laten weten dat het Nederlandse leger zich moeilijk tegen twee aanvallers kon verdedigen en dat het daarom beter was als Nederland zich bij één van beide oorlogvoerende partijen aan zou sluiten. Snijders was voor aansluiting bij de Centralen (Duitsland en zijn bondgenoten). Hiermee was de regering het absoluut niet eens. Het conflict liep zo hoog op dat de generaal werd ontslagen. Dit ontslag werd echter niet door de koningin geaccepteerd. Bij de benoeming van de generaal in 1914 werd bepaald dat de goedkeuring van de koningin vereist was, voordat de generaal bevelen kon aannemen van het kabinet. Normaliter zou het kabinet na zo'n incident aftreden. Dit gebeurde nu echter niet, aangezien er in juli al Tweede Kamerverkiezingen zouden zijn. Naarmate november vorderde, liep de ruzie alleen maar verder op, hierop nam de generaal zelf ontslag. Ook dit ontslag werd niet door de koningin geaccepteerd. Zij was slechts bereid Snijders' ontslagaanvraag te aanvaarden als ze het met de voorgestelde legerhervormingen eens zou zijn. Uiteindelijk werd de generaal pas op 9 november eervol ontslagen.
Contrarevolutie
Terwijl de leiding van de SDAP zich het hoofd brak over de vraag of er een revolutie zat aan te komen, waren anderen juist bezig een contrarevolutie te organiseren. Zij waren goed op de hoogte over de stand van zaken bij de SDAP. Zo waren er veelal politiespionnen aanwezig bij SDAP-bijeenkomsten, ook waren de twee inlichtingendiensten van het leger actief: GS III en GS IV. Zij wonnen inlichtingen in en luisterden telefoongesprekken af.
Rooms-katholieken
De rooms-katholieken benoemden op 8 november een commissie uit hun midden, die een overzicht van de situatie moest opstellen, alsmede aanbevelingen omtrent de door katholieken te ondernemen actie. Op maandagavond 11 november werd er vergaderd en besloten een manifest op te stellen en waarvan vijfhonderdduizend exemplaren verspreid moesten worden. Ook werden er burgerwachten uitgezet. Op 17 november hield men een manifestatie waarbij veertigduizend mensen aanwezig waren.
Protestants-christelijken
De protestanten kwamen diezelfde dag bijeen. Hun leiding bestond uit dr. F.C. Gerretson en G.A.A. van Gybland. Zij waren privésecretarissen van Hendrikus Colijn. Men maakte zich vooral zorgen over de vraag of de Nederlandse regering wel paraat genoeg was om te reageren, mocht dit nodig blijken. Zij meenden dat in ieder geval het koninklijk paleis en enkele regeringsgebouwen moesten worden bewaakt door betrouwbare militairen. Verder werd besloten dat munitieplaatsen extra beveiligd moesten worden. De Vrijwillige Landstorm was een organisatie die hier onder andere voor werd ingeschakeld. Na de rede van Troelstra in de Tweede Kamer op 12 november, stuurde de organisatie een nota naar het kabinet waarin zij opriepen standvastig te blijven.
Liberalen
De liberalen deden ondertussen niets om de revolutie te keren. Zij meenden dat een revolutie niet te stoppen was en dat er daarom maar enkele socialisten in het kabinet moesten worden opgenomen.
- ↑ November 1918: De Roode Week, Offensief
- ↑ Wijne, J.S. (1999): Vergissing van Troelstra, VerLoren, Hilversum, ISBN 9065504494,
- ↑ Zwaan, T. (2001): Civilisering en decivilisering: studies over staatsvorming en geweld, nationalisme en vervolging, Uitgeverij Boom, Amsterdam, ISBN 90-5352-696-X