Emmanuel Levinas

Emmanuel Levinas

Emmanuel Levinas (Kaunas, Litouwen, 12 januari 1906 - Parijs, 25 december 1995) was een Frans-joodse filosoof van Litouwse afkomst. Wijsgerig gezien was hij een fenomenoloog en existentialist. Levinas koesterde aanvankelijk een grote bewondering voor Heidegger maar in de verdere ontwikkeling van zijn denkweg heeft Levinas een zeer fundamentele kritiek ontwikkeld op het denken van Heidegger én op de existentieel fenomenologische traditie in zijn geheel. Heidegger heeft zich positief uitgelaten over het naziregime en dit kan ook een rol gespeeld hebben in de (wijsgerige) breuk tussen Levinas en Heidegger.

De kritiek van Levinas op de fenomenologische traditie luidde dat er vanaf het begin geen ruimte was voor de Ander. Het belang van dit begrip, dat het meest kenmerkende aspect van zijn denken vormt, blijkt uit het feit dat hij het consistent met een hoofdletter aanduidt.

De receptie van zijn gedachtegoed is pas laat op gang gekomen (in Nederland in de jaren 70 en daarna) en deze maakt een sterke ontwikkeling door sinds zijn overlijden in 1995. Bij de opleving van de belangstelling zou zelfs sprake zijn van een Levinas-"mode" en die zou in Nederland en België zijn begonnen: daarbij zouden de publicaties van Roger Burggraeve en Theo de Boer een rol hebben gespeeld.

Levensloop

Place Emmanuel Levinas in Parijs

In 1930 naturaliseerde hij tot Fransman. In de Tweede Wereldoorlog was hij Frans militair. Hij was een polyglot (hij beheerste onder meer Litouws, Russisch, Duits en Frans, alsook Jiddisch, Hebreeuws en Grieks) en door zijn talenkennis was hij werkzaam als tolk. Vrijwel zeker hierdoor heeft hij ondanks zijn joodse afkomst zijn Duitse krijgsgevangenschap overleefd. Deze omstandigheid werd een facet van zijn persoonlijkheid dat hem ook tot een der vooraanstaande 20e-eeuwse denkers over mensenrechten, humaniteit en vervolging zou maken, zoals ook bijvoorbeeld de Duits-joodse en lange tijd staatloze vluchtelinge Hannah Arendt. Hoewel hij ernaar streefde vergevingsgezind te zijn, zwoer hij na de oorlog nooit meer een voet op Duitse bodem te zullen zetten.

Al geruime tijd voor het verkrijgen van de Franse nationaliteit was hij in 1923 begonnen met zijn studie filosofie aan de Universiteit van Straatsburg. Daar kwam hij in contact met Charles Blondel, Maurice Halbwachs, Maurice Pradines en Henri Carteron. Hier begon ook zijn levenslange vriendschap met de Franse schrijver en filosoof Maurice Blanchot.

In 1928 ging hij naar de Universiteit van Freiburg in Duitsland voor de studie in de fenomenologie bij Edmund Husserl. Daar ontmoette hij ook Martin Heidegger, wiens hoofdwerk Sein und Zeit (1927) een diepe en blijvende invloed had op zijn denken. Uit zijn eerste drie belangrijkste publicaties blijkt dat hij schatplichtig is aan het gedachtegoed van zowel Husserl als Heidegger: La Théorie de l'intuition dans la phénoménologie de Husserl (1930) De l'Existence à l'existant (1947) en En découvrant l'existence avec Husserl et Heidegger (1949).

Na de Tweede Wereldoorlog verkeerde hij in progressieve filosofische kringen rond Gabriel Marcel en Jean Wahl.

Gedurende de jaren 50 begon hij zijn eigen opvattingen te ontwikkelen, waarin hij de ontologie wilde losmaken van zijn ethisch neutrale traditie. Zijn eerste grote werk Totaliteit en Oneindigheid (1961) werd deels beïnvloed door de dialogische filosofieën van Franz Rosenzweig en Martin Buber, maar hierin trachtte hij verder te gaan door een ontleding van de relatie "vis-à-vis" tegenover "de Ander".

Levinas gaf les (onder andere als hoogleraar) aan de universiteiten van Poitiers, Nanterre en Parijs. Onder andere ontving hij een eredoctoraat van de Universiteit Leiden op 15 mei 1975, in de Pieterskerk aldaar.

Filosofie

De Ander centraal

Levinas schrijft de Ander regelmatig bewust met een hoofdletter om het onophefbaar anders-zijn van de ander te benadrukken. De Ander kan en mag door mij niet gebruikt worden voor eigen doeleinden en is nooit ongewild te integreren voor mijn eigen doeleinden. Volgens Levinas was de Ander een weerloos schepsel dat een appel doet op mijn verantwoordelijkheid. In wezen is de relatie tot de Ander bij Levinas dus ethisch van aard.

Egologie en Ontologie

Levinas geeft met andere woorden fundamentele kritiek op het steeds trachten in te kapselen van de Ander in de eigen filosofie. Hij spreekt in dit verband over egologie. Egologie is dus een vorm van denken die het ego, het autonome 'ik' als centrale instantie beschouwt. In de Westerse denktraditie is dit al gaande sinds Descartes. Het 'ik' is het centrum, de medemens is enkel een belemmering voor de persoonlijke ontplooiing. Het spiegelbeeld noemen we ontologie, waar het 'ik' juist onderworpen wordt aan het allesomvattende Zijn, het (nood)lot. Dit laatste was volgens Levinas nog erger omdat de individuele subjectiviteit totaal verdwijnt. Dit was, of is, bijvoorbeeld het geval bij het communisme. Bij zowel egologisch als ontologisch denken is er sprake van een totaliserend monistisch denken want de totale werkelijkheid wordt steeds onder één noemer gevat. Het werkelijk anders-zijn is in dit denken een bedreiging en dient zo vlug mogelijk te worden ingepast in het eigen denken.

Alteriteit

In zijn hoofdwerk 'Totalité et Infini' verbreedt Levinas zijn fundamentele kritiek (geen ruimte voor de Ander) tot de totale westerse wijsgerige traditie. In heel de westerse denktraditie zou er ten diepste 'geen begrip voor de ander' geweest zijn. Het westerse denken is er steeds op uit om dat wat anders is te reduceren tot iets meer beheersbaars. Deze tendens gaat volgens Levinas terug tot op het antieke Griekse denken. Alteriteit kan gedefinieerd worden als het onophefbaar anders-zijn van de Ander. De Ander is nooit door mijzelf in te sluiten in een zelf ontworpen systeem en wordt daarom door Levinas ook omschreven als het Oneindige (l'Infini). Heel Levinas' werk is een poging om de transcendentie van de Ander ten opzichte van het 'Zijn' filosofisch te articuleren. Dit doet hij onder andere door een fenomenologische beschrijving te geven van het gezicht van de Ander. De verschijning van het weerloze gelaat van de Ander kan mij ertoe bewegen de zorg voor het eigen 'zijn' te vergeten, de Ander doet dan, met andere woorden een appel op mijn verantwoordelijkheid. In Nederland verscheen in 1971 een bundel essays onder de titel ' Het menselijk gelaat', gekozen en ingeleid door prof.dr. Ad Peperzak. Het eerste deel van 10 essays gaat over Joodse wijsheid, het tweede deel bestaat uit 6 essays en heet: Filosofie van het menselijk gelaat.

Religieus Horizontalisme

Levinas weigert de relatie tot God te zien als een relatie naast en los van de relatie tot de Ander. De Oneindige openbaart zich uitsluitend in het gelaat van de Ander. God komt daar zelf niet aan te pas, hij laat zich door het menselijke bewustzijn niet in kaart brengen. God is veeleer de Ongrijpbare die voorbijgegaan is en die mij met de Ander heeft achtergelaten. Wanneer ik een appel van de Ander beantwoord, 'zie' ik God in het gelaat van die Ander. God staat dus niet boven de mens (religieus verticalisme) maar is terug te vinden op Aarde in het gelaat van de weerloze Ander.

Biografieën

• Marie-Anne Lescourret, Emmanuel Levinas. Flammarion, Parijs, 1994. ISBN 2-08-081367-6

Nederlandse vertaling Emmanuel Levinas: een biografie. Ambo, Baarn, 1996. ISBN 90-263-1439-6

Externe links

• Institut d'études levinassiennes
• Espacethique: Emmanuel Levinas French Webpage
• The Levinas Online Bibliography - Primary and Secondary Sources

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen

• Seán Hand Emmanuel Levinas, uitg. Routledge, Londen (2009,i.e. 2008), ook als e-book.
• France Guwy De ander in ons - Emmanuel Levinas in gesprek: een inleiding in zijn denken , uitg. SUN, Amsterdam (2008) ISBN 9789085066057
• Diane Perpich The ethics of Emmanuel Levinas' , uitg. Stanford University Press, Stanford CA (2008), ISBN 978-0-8047-5942-7 en ISBN 978-0-8047-5943-4
• Jan KEIJ De filosofie van Emmanuel Levinas: in haar samenhang verklaard voor iedereen , uitg. Klement, Kampen (2006) ISBN 90-77070-90-7 en ISBN 978-90-77070-90-1
• Joachim DUYNDAM & Marcel POORTHUIS Levinas , uitg. Lemniscaat, Rotterdam (2003) ISBN 90-5637-500-8
• Simon CHRITCHLEY & Robert BERNASCONI (red.) The Cambridge companion to Levinas , uitg. Cambridge University Press, Cambrdige (2002)ISBN 0-521-66206-0 en ISBN 0-521-66565-5
• Geurt ROFFEL Het vergelijken van het onvergelijkbare: denken over inter-individualiteit en subjectiviteit bij Emmanuel Levinas: een studie van de artikelen Le moi et la totalité en La substitution, uitg. Boroko, Utrecht (2002) ISBN 90-804554-2-3
• (fr) Étienne FERON Phénoménologie de la mort: sur les traces de Levinas, uitg. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht (1999) ISBN 0-7923-5935-6
• Astrid THONé Van passiviteit naar passie: eros en lichamelijkheid in het werk van Emmanuel Levinas, uitg. Wageningen/Nijmegen (1999) ISBN 90-9012611-2
• Bettina BERGO Levinas between ethics and politics: for the beauty that adorns the earth, uitg. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht (1999) ISBN 0-7923-5694-2
• (en) Jeffrey DUDAIK The intrigue of ethics: a reading of the idea of discourse in the thought of Emmanuel Levinas, uitg. Amsterdam/Toronto (1998)
• Roland A.CHAMPAGNE The ethics of reading according to Emmanuel Lévinas, uitg. Rodopi, Amsterdam (1998) ISBN 90-5183-919-7
• Etienne KUYPERS & Roger BURGGRAEVE Op weg met Levinas, uitg. Garant, Leuven (1998) ISBN 90-5350-474-5
• (fr) Paul RICŒUR Autrement: lecture d'Autrement qu'être ou au-delà de l'essence d'Emmanuel Levinas, uitg. Presses Universitaires de France, Parijs (1997) ISBN 2-13-048918-4
• (en) Theodore DE BOER The rationality of transcendence: studies in the philosophy of Emmanuel Levinas, uitg. Gieben, Amsterdam (1997) ISBN 90-5063-217-3
• (fr) Jacques DERRIDA Adieu à Emmanuel Levinas, uitg. Galilée, Parijs (1997) ISBN 2-7186-0485-9
• R.BURGGRAEVE & L.ANCKAERT (red.)De vele gezichten van het kwaad: meedenken in het spoor van Emmanuel Levinas, uitg. Acco, Leuven (1996) ISBN 90-334-3549-7
• Seán HAND Facing the other: the ethics of Emmanuel Levinas, uitg. Curzon, Richmond (1996) ISBN 0-7007-0415-9
• Ruud WELTEN Zijn en waken: denken in het spoor van Emmanuel Levinas, uitg. DAMON, Best (1995) ISBN 90-5573-231-1
• (en) Adriaan Th.B.PEPERZAK (red.)Ethics as first philosophy: the significance of Emmanuel Levinas for philosophy, literature and religion, uitg. Routledge, Londen (1995) ISBN 0-415-91142-7 en ISBN 0-415-91143-5
• (en) Anthony F.BEAVERS Levinas beyond the horizons of Cartesianism: an inquiry into the metaphysics of morals, uitg. Lang, New York (1995) ISBN 0-8204-2173-1
• Jan KEIJ Emmanuel Levinas: variaties op een thema Kampen: Kok Agora, Kampen (1994) ISBN 90-391-0618-5
• A.Th. BRüGGEMAAN-KRUIJFF Bij de gratie van de transcendentie: in gesprek met Levinas over het vrouwelijke, uitg. Amsterdam (1993) ISBN 90-5383-258-0
• Catherine CHALIER Levinas: l'utopie de l'humain, uitg. Albin Michel, Parijs (1993) ISBN 2-226-06351-X
• E.J.van Hove Emmanuel Levinas. De existentie van het subject en de ander, in: Theo de Boer e.a. Moderne Franse filosofen - Foucault, Ricoeur, Irigaray, Baudrillard, Levinas, Derrida, Lyotard en Kristeva (pp.75-91), uitg. Kok Agora, Kampen (1993) ISBN 90 391 0545 6.
• Jan KEIJ Eenvoudig gezegd: Levinas -een nieuwe blik op mens en wereld, uitg. Kok Agora, Kampen (1993) ISBN 90-391-0544-8
• (de) W.N.KREWANI Emmanuel Levinas: Denker des Anderen, uitg. Karl Alber, Freiburg (1992) ISBN 3-495-47741-1
• J.A.P.M.Keij De struktuur van Levinas' denken in het perspektief van een ontwikkelingsgang, uitg. Kok Agora, Kampen (1992) ISBN 90-391-0051-9
• Johan GOUD God als raadsel: peilingen in het spoor van Levinas, uitg. Kok Agora, Kampen (1992) ISBN 90-391-0046-2
• Renée Dirkje Neeltje VAN RIESSEN Erotiek en dood: met het oog op transcendentie in de filosofie van Levinas, uitg. Kok Agora, Kampen (1991) ISBN 90-391-0013-6
• F.J.M.ROUPPE VAN DER VOORT Intersubjectiviteit: wederzijdse begrenzing van de psychoanalyse en de fenomenologie van Levinas, uitg. Eburon, Delft (1991) ISBN 90-5166-201-7
• Jan Otto KROESEN Kwaad en zin: over de betekenis van de filosofie van Emmanuel Lévinas voor de theologische vraag van het kwade, uitg. Kok, Kampen (1991) ISBN 90-242-3019-5
• Herman BLEIJENDAAL, Johan GOUD & Eleen VAN HOVE (red.) Emmanuel Levinas over psyche, kunst en moraal, uitg. Ambo, Baarn (1991) ISBN 90-263-1020-X
• Roger BURGGRAEVE Levinas over vrede en mensenrechten, uitg. Acco, Leuven (1990) ISBN 90-334-2221-2
• Henri VELDHUIS Geen begrip voor de ander: de kritiek van Emmanuel Levinas op de westerse filosofie, in het bijzonder op het denken van Husserl en Heidegger, uitg. Utrecht (1990) ISBN 90-72235-09-6
• (fr) Fabio CIARAMELLI Transcendance et éthique: essai sur Lévinas, uitg. Ousia, Brussel (1989) ISBN 2-87060-026-7
• (fr) Jean-Christophe AESCHLIMANN (red.) Répondre d'autrui: Emmanuel Lévinas, uitg. Baconnière, Neuchâtel (1989) ISBN 2-8252-0215-0
• (en) Andrius VALEVICIUS From the other to the totally other: the religious philosophy of Emmanuel Levinas, uitg. Lang, New York (1988) ISBN 0-8204-0647-3
• (en) Robert BERNASCONI & David WOOD (red.) The provocation of Levinas: rethinking the other uitg. Routledge, Londen (1988) ISBN 0-415-00826-3
• (fr) François POIRIé Emmanuel Levinas, uitg. La manufacture, Lyon (1987) ISBN 2-7377-0005-1
• Roger BURGGRAEVE Het gelaat van de bevrijding: een heilsdenken in het spoor van Emmanuel Levinas.., uitg, Lannoo, Tielt (1986) ISBN 90-209-1309-3
• Roger BURGGRAEVE Mens en medemens, verantwoordelijkheid en God: de metafysische ethiek van Emmanuel Levinas, uitg. Acco, Leuven (1986) ISBN 90-334-1530-5
• Christina HACK Een verrukkelijke zwakte: het vrouwelijke in het denken van Emmanuel Levinas, uitg. Kok Agora, Kampen (1990) ISBN 90-242-7652-7
• Roger BURGGRAEVE Een ethische lezing van het verlangen vanuit Emmanuel Levinas: van zelfontplooiing naar verantwoordelijkheid, uitg. Centrum voor Metafysica en Wijsgerige Godsleer H.I.W, Leuven (1985) ISBN 90-71061-03-5
• (en) Roger BURGGRAEVE From self-development to solidarity: an ethical reading of human desire in its socio-political relevance according to Emmanuel Levinas, uitg. Center for Metaphysics and Philosophy of God, Institute of Philosophy, Leuven (1985) ISBN 90-6831-028-3
• Jan C.M.ENGELEN Het gelaat: jij die mij aanziet - een eerste inleiding in de filosofie van Emmanuel Levinas, uitg. Gooi en Sticht, Hilversum (1985) ISBN 90-304-0318-7
• (fr) Silvano PETOSINO & Jacques ROLLAND La vérité nomade: introduction à Emmanuel Levinas, uitg. La Découverte, Parijs (1984) ISBN 2-7071-1472-3
• (fr) Salomon MALKA Lire Lévinas, uitg. Cerf, Parijs (1983) ISBN 2-204-02133-4
• (fr) Catherine CHALIER Figures du féminin: lecture d' Emmanuel Lévinas, uitg. La nuit surveillée, Parijs (1982)
• (en) Roger BURGGRAEVE The ethical basis for a humane society according to Emmanuel Levinas, uitg. Leuven (1981)
• (fr) Bernard FORTHOMME Une philosophie de la transcendance: la métaphysique d'Emmanuel Lévinas, uitg. Pensée universelle, Parijs (1979)
• (de) Stephan STRASSER Jenseits von Sein und Zeit: eine Einführung in Emmanuel Levinas' Philosophie, uitg. Nijhoff, Den Haag (1978) ISBN 90-247-1701-9 en ISBN 90-247-2068-0
• (de) Jürgen BECKER Emmanuel Levinas: Anstösse für eine Moraltheologie unserer Zeit, uitg. Peter Lang, Frankfurt a.M. (1977) ISBN 3-261-02324-4
• Theo DE BOER Tussen filosofie en profetie: de wijsbegeerte van Emmanuel Levinas, uitg. Ambo, Baarn (1976) ISBN 90-263-0367-X gewijzigde heruitg. 1988
• Luk BOUCKAERT Emmanuel Levinas: een filosofie van het gelaat, uitg. B.Gottmer, Nijmegen (1976) ISBN 90-264-3800-1 gewijz. heruitg. 1983
• Thijs Johannes DE JONG Het gelaat en het onzichtbare bij Emmanuel Lévinas, uitg. Nijmegen (1975)
• (en) Edith WYSCHOGROD Emmanuel Levinas: the problem of ethical metaphysics, uitg. Nijhoff, Den Haag (1974) ISBN 90-247-1612-8

---

Noten