Alevitisme

Voor de religieuze stroming in Syrië en de Arabische gebieden zie Alawieten.

Het alevitisme of alevisme (door buitenstaanders ook wel eens aangeduid als spiritueel sjiisme, of sufi-shia, Turks: Şîʿa-i Bâtın’îyye, Alevîlik, Alevi-Bektaşi of Şia Kizilbaş), niet te verwarren met de Syrische alawieten (die in Turkije 'Arap-Alevi' of 'Nusayri' genoemd worden), is een van de twee grote ideologische stromingen binnen de islam in Turkije waarvan de andere het soennisme is. Naar schatting wonen er in Turkije wel tot 30 miljoen alevieten, waarvan er 7 miljoen officieel bekend zijn. Net als in Turkije vormen de alevieten, na de soennieten, de op één na grootste religieuze stroming onder de Turkse inwoners in Nederland. In Turkije worden ze ook wel kizilbasj genoemd. Waar in het soennisme Allah-Mohammed-de vier kaliefen centraal staan, is er in het alevitisme sprake van Allah-Mohammed-de Twaalf Imams.

De aanhangers van het alevitisme worden alevieten of 'alevi' genoemd, wat letterlijk 'volger van Ali' zou betekenen. Alevieten geloven ook in de profeetschap van Mohammed en zijn van mening dat hij zijn neefje en schoonzoon Ali aanwees als directe opvolger en kalief, in plaats van Aboe Bakr zoals in het soennisme het geval is. Naargelang van de streek uit het thuisland waar de alevieten vandaan komen, komen de geloofsovertuigingen qua praktisering overeen met het soefisme (bektashi's) en qua opvolging van de profeet met het sjiisme. De meeste alevieten geven aan dat zij van de sjiieten komen en dat ze ook de 'shia' van Ali zijn, maar beweren dat zij de ware spirituele, mystieke, esoterische soefi-leer van Ali volgen, zoals aan hem werd doorgegeven door de profeet Mohammed. Zij zijn van mening dat ze net als sjiieten de 'volgers van Ali' zijn, maar dat de hedendaagse sjiieten in het praktiseren de afgelopen eeuwen beïnvloed zouden zijn door de orthodoxe meerderheid en de mystiek zouden zijn vergeten. Binnen het sjiisme wordt net als bij de soennitische meerderheid de nadruk gelegd op de 'sharia', terwijl bij de alevieten het accent gelegd wordt op de '4 deuren en 40 treden': de Sharia, Tariqa, Marifa, Haqiqa, net als binnen het soefisme. Deze leer van 4 deuren zou afkomstig zijn van de Ahl al-Bayt, de familiebloedlijn van Mohammed. Ook binnen het soefisme wordt Ali als belangrijkste deur naar de spirituele leer van Mohammed gezien. Ali wordt in bepaalde kringen ook wel de 'vader van het soefisme' genoemd. Een belangrijke leraar van het alevitisme is Haci Bektas Veli (of Haji Bektash Veli), een 13e-eeuwse alevi-heilige, sayyid, soefi-meester en afstammeling van de islamitische profeet Mohammed, via zijn voorspelde twaalf imams (zie beneden). In het alevitisme wordt Haci Bektas Veli na de 12 imams als de belangrijkste spirituele leider gezien. Hij zou van de 7e imam Musa Kazim afstammen (een nakomeling van Mohammed via Ali en Mohammeds dochter Fatima) en de leer van de 4 deuren en 40 treden naar Anatolië hebben gebracht. Alevieten geloven erin dat het pad van Bektash het pad van imam Ali ibn Aboe Talib is, en dat het pad van Ali het juiste pad van Mohammed is, zonder invloeden van buitenaf (bijvoorbeeld van de Omajjaden, die volgens alevieten het soennisme beïnvloed zouden hebben.)

Voor buitenstaanders is niet altijd even duidelijk wat het alevitisme precies inhoudt. Maar ook alevieten onderling kunnen hun geloofs- of levensovertuiging als verschillend ervaren. Waarbij het door sommigen vrijzinnig wordt geïnterpreteerd (vaak vanwege kennisgebrek), zijn er vooral ook strengere varianten. Buitenstaanders zien het vaak als een 'spirituelere, liefdevollere' manier om de islam te beleven. Door eeuwenlange onderdrukking en assimilatie door de soennitische orthodoxe meerderheid komt het vaak voor dat de alevitische jongeren in Nederland zelf niet kunnen verklaren wat hun geloof inhoudt. Het bloedbad van Sivas is hier een voorbeeld van, waarbij ook een Nederlandse studente om het leven kwam. Het gemeenschappelijke kenmerk is echter de liefde voor Ali ibn Aboe Talib en de soefistische wijze van praktiseren.

Het alevitisme komt vooral voor in grote delen van Turkije (volgens wetenschappelijke schattingen zijn 15 tot 20 miljoen inwoners van het land alevitisch), en met de gastarbeidersstromen uit de jaren 60, 70 en 80 van de vorige eeuw, ook in de Benelux en de Duitstalige landen. Zowel talrijke Turken alsook talrijke Koerden behoren tot de alevitische geloofsgemeenschap binnen de sjiitische islam. Vanouds is het alevitisme binnen Turkije vooral sterk vertegenwoordigd in het midden en oosten van Anatolië alsook door migratie in enkele stedelijke centra zoals Istanboel, en zeer zwak tot niet vertegenwoordigd in de Egeïsche Zee-regio. Alevieten vormen echter een minderheid binnen de totale bevolking van Turkije, slechts in enkele districten vormen zij een meerderheid. soennitische moslims vormen de grootste religieuze groepering in Turkije. Uitsluitend in de provincie Tunceli (Koerdisch: Dersim, Zazaki: Dêsım) vormen alevieten een meerderheid van de bevolking aldaar (hoofdzakelijk etnische Zaza).

Etymologie en oorsprong

Het is niet geheel duidelijk waarop de herkomst van het woordje 'Alevi' is terug te brengen. In de wetenschap is hier geen eenduidigheid over. De volgende verklaringen komen voor:

• Alevieten/aleviet zijn de Nederlandse verbasteringen van het Turkse aleviler (meervoud) en alevi (enkelvoud). Het woordje alevi is weer de Turkse transliteratie van het Arabische Alawī (Arabisch: علوي). Het Turks alfabet kent geen w, de v wordt uitgesproken als w. Het Arabische Alawī is weer een verbastering van de Arabische naam Ali, hetgeen duidt op de vierde kalief van de islam.
• Een prominent figuur in het alevitisme is de mysticus Haci Bektasi Veli (zie beneden). Deze zou volgens de Bektasi deel uitmaken van de familie van de vierde islamitische kalief, Ali. In de islam staat een lijn van nageslachten of familie bekend als de Ahl al-Bayt (Huis van de Familie). Aangezien Haci Bektasi Veli behoorde tot de Ahl al-Bayt van Ali, ging men in het Turks door als iemand afkomstig van de 'Ali evi' (Turks voor 'Huis van Ali'), waarop 'alevi' zou zijn terug te brengen.
• Er zijn ook beweringen dat de naam 'Alevi' door de soennieten is gegeven aan deze minderheid. Eeuwen geleden, toen de eerste Shi'a werden ontdekt in Turkije, werden ze aangesproken met "Jullie houden van Ali, jullie zijn Alevi!". Door veel moslims wordt het woord 'Alevi' dan ook gezien als de Turkse versie van het woord Shi'a of sjiiet. Opvallend is dan ook dat wanneer er sjiitische films uit bijvoorbeeld Iran vertaald worden naar het Turks, het woord 'shia' als 'alevi' vertaald wordt. Hoewel de alevieten net als de sjiieten volgers van Ali, de Ahl al-Bayt en 12 imams zijn, zijn er onderling veel verschillen in het praktiseren van het geloof.
• Volgens sommige (vaak atheïstische) groeperingen is het woordje alevi een verbastering van het Turkse 'alev'. Dit heeft de betekenis van vlam of vuur in het Turks. Zij claimen dat het niks met de islamitische Ali te maken zou hebben. Toch zijn de zogenoemde 'dede's' (religieuze leiders) binnen het alevitisme fel tegen dit soort beweringen dat het woord alevi van het woord 'alev' zou komen en geven aan dat dit soort groeperingen tegen het alevitisme zijn en als doel het assimileren van de alevieten zouden hebben. De alevitische dedes zijn van mening dat het woord alevi 'volger van Ali' betekent, net als de joden in Turkije ook wel 'Musevi' (volger van Musa, oftewel Mozes), de christenen 'Isevi' (volger van Isa, oftewel Jezus) en sommige soefi's 'Mevlevi' (volger van Mevlana) worden genoemd. "Dit soort wetenschappers proberen het alevitisme de ene keer te verbinden aan het sjamanisme, vervolgens aan het christendom, boeddhisme, soemeriërs en dan weer aan het zoroastreïsme, enzovoort. Wat wordt het nou? Zij worden betaald om onze jongeren te laten distantiëren van het alevitisme. Ons geloof is het pad van Allah-Muhammed-Ali, niemand heeft het recht om hier mee te spelen en om het buiten de Islam te plaatsen. Wij zijn de Islam in meest zuivere (tasawwoef) vorm.", aldus de alevitische dedes.

Etniciteit en linguïstiek

Spreiding alevitisme in Turkije. In gebieden waar traditioneel veel Zaza's en Koerd-alevieten voorkomen, is het alevitisme wijdverbreid. Er is blijkbaar een correlatie met etniciteit en het alevitisme. Dersim (Zazaki: Dêsım) was de laatste regio in Turkije die niet onder heerschappij van de Ottomaanse heersers stond. Nadat in de jaren 30 van de 20e eeuw de autonome status van deze streek bruut werd neergeslagen, werd de naam ervan veranderd in Tunceli (meest donkerblauwe provincie op de kaart). Het relatief hoog percentage in Istanboel en aan de west- en zuidkust, is te verklaren door modernere migratiestromen.

Mensen kunnen zich identificeren met de etniciteit die men heeft, de taal die men spreekt, de nationaliteit waartoe men behoort en de religie die men aanhangt. Hieraan kunnen mensen hun identiteit ontlenen. In Turkije hebben de meeste mensen een Turkse etniciteit, spreken Turks van huis uit en hangen de soennitische islam aan. Dit vormt de meerderheid. Alles buiten deze groep vormt een minderheidsgroepering.

Ook onder de Zaza's is het alevitisme wijdverbreid. Koerden en Zaza's hebben bovendien elk hun eigen taal, respectievelijk het Koerdisch en het Zazaki, waardoor het alevitisme tevens gedifferentieerd is naar etniciteit en taal. Dit leidt tot verschillende etnisch-culturele minderheden die in deze regio voorkomen.

In deze context spreekt men vaak in termen als Turkse-alevieten, Zazaki-alevieten, Koerdische-alevieten of kortweg als Koerd-alevieten. Binnen deze groepen kunnen weer min of meer karakteristieke volkenkundige groepen voorkomen. Bijvoorbeeld, de Tahtacı zijn alevitische Turkse nomadengroepen die aan de west- en zuidkust van Turkije voorkomen. Alevieten identificeren zich vaak met deze groepen. Al deze groepen zou men kunnen bezien als afzonderlijke minderheidsgroeperingen. Maar men kan ook de alevieten als geheel zien als een minderheidsgroepering.

Religieuze concepten

Hoewel de Koran ook de basis is van het alevitisme, zijn veel andere bronnen door de eeuwen heen vernietigd door de orthodoxe meerderheid. Naast de Koran speelt ook de 'buyruk', toegewezen aan de zesde imam Ja'far al-Sadiq een belangrijke rol (Alevieten noemen het 'Imam Cafer-i Sadik Buyrugu') binnen het alevitisme. De buyruk bevat veel informatie dat de alevieten op veel gebieden onderscheidt ten opzichte van de soennitische meerderheid. Zo zou de 'Semah', de vier deuren en veertig treden, het hebben van een 'kivra, pir, murshid, rehber' (religieuze leiders) allemaal in de Buyruk staan. Mede dankzij de eeuwenlange onderdrukking en assimilatie werden religieuze concepten telkens van streek tot streek en daarmee van aleviet tot aleviet vrijzinnig geïnterpreteerd en mondeling of via zang doorgegeven. Bijna alle liederen binnen het alevitisme gaan dan ook over Mohammed, Ali, de Ahl al-Bayt en de twaalf imams van de islam. In het alevitisme is het verplicht dat iedereen een 'pir' of een 'murshid' volgt, wat we ook terugzien in het soefisme. Het verschil tussen het alevitisme en het soefisme is dat bij de alevieten de pir of murshid een afstammeling van de Ahl al-Bayt moet zijn. De geloofsbelijdenis van de alevieten luidt net als bij de sjiieten: "La ilahe illallah, Muhammedden Rasulullah, Aliyyen Veliyullah", wat: "Er is geen andere god dan God, Mohammed is Zijn Boodschapper, Ali is Zijn Wali" zou betekenen (Turks: "Allah'tan baska ilah yok, Hz. Muhammed Allah'in Resulu'dur, Hz. Ali Allah'in Velisi'dir"). Het credo voor het dagelijks leven en tijdens religieuze bijeenkomsten benadrukt, luidt veelal ‘Wees de meester over je handen, tong en driften’, een uitspraak van Haci Bektas Veli die overeen zou komen met de Koran. Voor velen staat dit synoniem aan niet stelen, geen doodslag, niet liegen, geen kwaadsprekerij, huwelijkse trouw etc. De volgende religieuze concepten komen voor of kunnen voorkomen:

De 12 imams

Alevieten geloven (net als de sjiieten) dat na de dood van Mohammed de leiderschap binnen de familie (Ahlalbayt of Ehl-i Beyt) dient te blijven. Dit wordt dan ook gezien als het grootste verschil tussen het soennisme en alevitisme, omdat de soennieten na Mohammed in de '4 rechtgeleide kaliefen' geloven en de Alevieten in de 12 imams (net als Mozes en Jezus ook hun 12 apostelen gehad zouden hebben). Volgens de soennieten zou men na de dood van de profeet zelf hun kalief mogen kiezen en hebben dus gekozen voor Aboe Bakr. Alevieten zijn van mening dat deze keuze niet aan de onwetende mensheid ligt, maar dat net als bij de voorgaande profeten alleen God bepaald wie de rechtvaardige kalief/opvolger van de profeet wordt, en dat alleen Ali de enige geschikte en de door God gekozen kalief is. Zo zou Mohammed zelf Ali ook aangewezen hebben als directe opvolger, volgens de overleveringen 'hadith of the two weighty things' en 'hadith of Ghadir Khumm'.

Ali ibn Aboe Talib is de eerste imam van de 12 imams. Elk volgende imam is de zoon van de vorige imam, met uitzondering van de 3e imam Hussein ibn Ali, die de jongere broer van de 2e imam Hasan ibn Ali is. De 12 imams worden gezien als de enige rechtvaardige opvolgers van de profeet Mohammed en als de enige wijzen die de Koran correct kunnen interpreteren. Deze twaalf imams zouden voorspeld zijn door Mohammed in de zogenoemde 'hadith of the twelve successors', die zowel in soennitische als sjiitische en alevitische bronnen zou zijn vermeld.

De twaalf imams worden gezien als "Al-Insān al-Kāmil" (insan-i kâmil), wat perfecte mens zou betekenen. De profeet Mohammed, zijn dochter Fatima en de twaalf imams samen worden ook wel de 14 Onfeilbaren (Ondört Mâsûm-u Pâk) genoemd. De term '14 Mâsûm-u Pâk' wordt echter ook gebruikt als verwijzing naar de vermoorde kinderen van de 12 imams binnen het alevitisme. De 12 imams zijn allemaal van de Ahl al-Bayt-bloedlijn.

Religieus-humanisme

De alevieten gaan uit van een religieus-humanistisch wereldbeeld van mens en maatschappij. Waar echter veel mensen de fout in gaan is de bewering dat het alevitisme geen geloof zou zijn, maar een humanistische levenswijze. Deze vaak voorkomende misvatting wordt dan ook sterk ontkend door de zogenoemde dedes (religieuze leiders) binnen de alevi-gemeenschap en zij beweren dat de liefde voor de medemens ook centraal staat binnen de soefi-leer van de islam. De dedes ontkennen het zijn van een 'humanistische levenswijze' ook omdat humanisten in het algemeen bekend staan als atheïsten. "Wie niet in Allah, Zijn boodschapper Mohammed en diens rechtvaardige opvolger Ali gelooft kan geen alevi zijn", aldus de dedes.

• De mens staat centraal in de religieuze belevenis. Een bekende uitspraak van de alevi-heilige en soefi-meester Haci Bektas Veli is dan ook: "Wat je ook zoekt, zoek het in jezelf" en "Vergeet niet dat uw vijand ook uw medemens is".
• Een centraal uitgangspunt in het alevitisme is de liefde, respect en tolerantie voor de medemens. De menswaardigheid van de medemens wordt bezien als een voorwaarde voor het eigen handelen. Zo zouden er ook veel uitspraken zijn van Ali ibn Aboe Talib over het liefdevol omgaan met de medemens, of hij/zij nou wel of niet je vijand is. Alle mensen bestaan uit het Licht van God. Behandel je iemand verkeerd of goed, dan doe je dat indirect tegen God.
• Alevieten benadrukken de gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen. Bijvoorbeeld, het bidden in een gemeenschappelijke ruimte is een vanzelfsprekendheid. Alevieten geloven erin dat in de tijd van Mohammed ook met man en vrouw samen in een ruimte werd gebeden. Deze scheiding tussen man en vrouw zou volgens de Alevieten pas veel later, in de tijd van de Omajjaden zijn ontstaan.
• Regels als bidden, vasten of pelgrimages worden binnen het alevitisme anders geïnterpreteerd. Zo kennen de alevieten geen vijf keer per dag bidden, maar drie keer. Ook wordt het accent gelegd op 'dhikr', het gedenken van God. Verder vasten de Alevieten drie dagen (Laylat al-Qadr) in plaats van een maand lang in de Ramadan, en 12 dagen in de Muharram maand uit liefde voor de 12 imams. Op de tiende dag van de Muharram, de Ashura, wordt net als bij de sjiieten de dood van Hussein in Karbala herdacht. Hoewel de bedevaart wel wordt erkend binnen het alevitisme, wordt er getwijfeld over de manier waarop de bedevaart wordt uitgevoerd door de Soennieten en zou ook dit invloeden kunnen hebben van de Omajjaden. Ook is een bekende uitspraak van Haci Bektas Veli: "Wat je ook zoekt, zoek het in jezelf en niet in Mekka of tijdens de bedevaart". Wie dus op zoek is naar spirituele verlichting, dient diep in zijn eigen hart te kijken. Het hart zou ook het vaakst genoemde orgaan in de Koran zijn.
• Het praktiseren van een religie mag niet ten koste gaan van de rechten van anderen. Alevieten zijn over het algemeen dan ook voorstanders van democratische beginselen als de scheiding van kerk en staat. Dit is eerder een seculier-humanistisch beginsel dan een religieus-humanistisch beginsel.

Bektashisme

In de 13e eeuw leefde in Anatolië de alevi-heilige en soefi-meester Haci Bektas Veli, die in Turkije zowel door de soennieten als alevieten gerespecteerd wordt en zou afstammen van de 7e imam Musa Kazim. Haci Bektas Veli was een tijdgenoot van de wereldberoemde soefi-dichter Mevlana Jelaluddin Rumi. Hoewel Haci Bektas Veli nooit een eigen bektashi soefi-orde heeft 'gesticht', is zijn soefi-orde op initiatief van Balim Sultan verder doorgegaan als het bektasisme en is ook verspreid in delen van de Balkan. De leer van Haci Bektasi Veli kenmerkt zich door een religieus-humanistisch wereldbeeld en een islamitisch-spirituele exegese van de Koran en de islam. Zo beweren een aantal soennitische theologen (zoals Yasar Nuri Öztürk) dat Haci Bektas Veli de Koran op een betere manier kon interpreteren dan in het algemeen werd gedaan. Bekend is zijn 'Vier deuren en veertig treden'-principe om tot God te komen, de goddelijke staat te bereiken (lees: het aangezicht van God in elk levend wezen te zien) of om verlichting (de verlichte mens) te realiseren. Deze spirituele leer zou direct van de Ahl-al Bayt en 12 imams afkomstig zijn. Zijn humanistisch wereldbeeld en islamitisch-spirituele leer is door vele alevieten overgenomen. Tegenwoordig spreekt men zelfs van een bektasisch-alevitische synthese en zijn voor velen deze woorden synoniem aan elkaar. Alevieten bezien zich als de hoeders van de leer van Haci Bektasi Veli.

Sjiitische islam

“Het islamitische karakter van het alevitisme is onmiskenbaar als men kijkt naar de hymnen, gebeden, de cem', enzovoorts. Het alevitisme wordt vaak tot de sjiitische islam gerekend”. “De Buyruk wordt aan de zesde imam Djafar as‐Sadik toegeschreven, dit is een boek dat de regels en rituelen van het alevitisme beschrijft”. Het alevitisme als een syncretische islamitische stroming onderscheidt zich in veel opzichten van de twee hoofdstromen van de islam, de soennitische en sjiitische islam. Dit laat zich zien in de eigenzinnige levensopvatting, religieuze uiting en culturele bewustwording. Hoewel de Koran voor vele alevieten ook als een heilig boek geldt, wordt de inhoud ervan op onderdelen anders geïnterpreteerd (dan door soennieten en sjiieten). Daarnaast verwerpen alevieten grotendeels de Hadiths die in tegenstrijd zouden zijn met de Koran. De liberale stroming van de islam betekent zodoende voor alevieten het niet erkennen van onder meer de Heilige Oorlog, vijf maal daags bidden en de positie van de moskee. Ook wordt er sterk afgeweken van islamitische gebruiken zoals het vasten tijdens de ramadan en bidden in de moskee. Alevieten zijn van mening dat de hedendaagse moskee pas in de tijd van de Omajjaden ontstond en dat de sjiieten het van de Soennieten hebben overgenomen.

De alevieten kennen dus geen moskeeën, bidden niet qua vorm als de meeste moslims en vasten maar drie dagen tijdens de islamitische vastenmaand ramadan. Toch zijn naast de verschillen in praktiseren veel overeenkomsten uit de sjiitische islam. Er dient te worden opgemerkt dat de sjiieten bovenstaande islamitische uitgangspunten wel praktiseren. De alevieten dienen dus qua praktiseren ook niet gelijk te worden gesteld aan de sjiieten. De alevieten verschillen op zich net zoveel van de sjiieten als van de soennieten. Een kleine opsomming:

• Net als de sjiieten vinden de alevieten dat met betrekking tot het soennitisch-sjiitische schisma de schoonzoon en neef van Mohammed, zijn rechtmatige opvolger diende te zijn en is.
• In de sjiitische islam is er in de islamitische maand Muharram een vastenweek. Ook vele alevieten doen hieraan mee. In deze vastenweek wordt o.a. de dood van de zonen van Ali herdacht, die in de soennitisch-sjiitische schisma-oorlog zouden zijn vermoord. Sjiieten bezien de zonen van Ali daarmee als martelaren. In Iran waar de sjiitische islam wijdverbreid is, gaat dit soms gepaard met processies en zelfkastijding. De alevieten kennen zoiets niet.
• Alevieten herdenken net zoals sjiieten Ali en zijn nakomelingen.
• Alevieten geloven net als de sjiieten dat de islamitische leiderschap en kaliefschap binnen de Ahl al-Bayt van Mohammed dient te blijven en dus in de 12 imams, net als de voorgaande Profeten Mozes en Jezus ook hun 12 apostelen/discipelen gehad zouden hebben.
• Alevieten en sjiieten onderling zien elkaar beide als volgers van de Ahl al-Bayt en 12 imams. Toch beweren de Alevieten dat de sjiieten door de Soennieten zijn beïnvloedt, en andersom beweren de sjiieten dat het alevitisme door het soefisme is beïnvloedt.

Hızır

In het Alevitisme valt ook het geloof in de mysterieuze beschermheilige Khidr, vaak aangeduid als Hızır (Xızır, gızır, hıdır, ghıdır, khidr, khidir). Zo zou volgens vele alevieten 'Hıdır' of 'Hızır' een vroegere profeet/mysticus zijn (die een langdurig leven heeft gekregen van God) in de vorm van een oude wijze man (een wit geklede derwisj) met een lange witte baard, die mensen zou beschermen tegen een concreet gevaar of behoeden van de dood. Ook in het soefisme speelt 'Hizir' een belangrijke rol. Veel alevieten kennen een driedaagse vastenperiode in februari ter wille van en als eerbetoon aan deze beschermheilige. 'Hizir' (of Khidr) zou ook in surah al-Kahf (hoofdstuk 'De grot'), verzen 65 t/m 82 van de Koran voorkomen en al eerder een ontmoeting hebben gehad met de profeet Mozes. Ook zou hij vele eeuwen later aanwezig zijn geweest op de begrafenis van de laatste profeet Mohammed, waarbij Ali de enige zou zijn geweest die hem zou hebben herkend. Het bekende 'Dua Kumayl' (gebed van Kumayl) zou een gebed zijn van de profeet Khizr / Hizir die Ali op zijn beurt weer leerde aan zijn leerling Kumayl.

Het geloof in Khidr of Hizir is een wijdverbreide overtuiging die ook bij andere christelijke, Arabische (al-khidr) en islamitische groepen uit het Midden-Oosten voorkomt. Van streek tot streek en van groep tot groep wordt er een andere betekenis aan de mythe van 'hıdır' gegeven.

Semah, de draaiende 'dans' van de derwisjen

De alevieten kennen religieus-spirituele dansen, de zogenoemde sema's of semahs. Deze dansen verschillen van streek tot streek en worden opgevoerd tijdens de zogenoemde cems, de religieus-sociale bijeenkomsten. Sommige alevieten leiden deze bewegingen af van kraanvogels en geven verschillende betekenissen aan deze dansen en bewegingen. Zo zouden ze voor vele alevieten het leven, het universum of het in contact staan met God of het goddelijke symboliseren. Vaak zijn er bepaalde bewegingen van handen en armen. Zo strekken ze bijvoorbeeld tijdens de semah eerst de hand naar voren en leggen ze het vervolgens op hun hart. De vijf vingers van de hand zouden de vijf leden van de Ahl al-Bayt moeten symboliseren (Mohammed, Fatima, Ali, Hassan en Hussein) en de hand op het hart zou de liefde voor de Ahl al-Bayt moeten symboliseren. De dansen worden vergezeld van muziek bespeeld op een snaarinstrument, namelijk de saz. Tegenwoordig worden de sema's steeds vaker als een culturele dans opgevoerd in plaats van een religieuze dans. Ook zouden vele jongere generaties niet meer weten hoe een sema wordt gepraktiseerd. Door de 'dedes', de religieuze leiders binnen het alevitisme, wordt gezegd dat de Semah geen 'dans' genoemd mag worden en dat het een vorm van aanbidding van God is.

De Semah of Sema komt ook voor in het soefisme bij bijvoorbeeld de Mevlevi-orde van Maulana Jalaluddin Rumi. Zowel in het alevitisme als in het soefisme wordt beweerd dat Mohammed en de voorgaande Profeten ook aan de semah hebben gedaan en dat het een aanbidding van God is. De draaiende vorm van aanbidding zou symbool staan voor het feit dat alles in het universum draait, van de kleinste atomen, elektronen en protonen tot aan de verste planeten, sterren, zonnestelsels en melkwegen. Volgens sommige alevieten en soefi's zouden Koranverzen 37:1,2,3 en 4 over de Semah gaan.

Natuurlijke concepten

Veel bomen en diersoorten worden bezien als gelukbrengers, bijvoorbeeld de kraanvogel. Niet alleen onder de alevieten heeft de kraanvogel een bepaalde symbolische waarde, maar ook onder andere volkeren. Sinds de oudheid heeft de kraanvogel al een bepaalde mythe over zich. Echter zijn veel alevi-geleerden, de zogenaamde 'dedes' van mening dat het verboden is om objecten als gelukbrengers te zien en dat het tegen de Koran ingaat. Allah is de enige die je kan beschermen, geen objecten. De link met de kraanvogels zou volgens hen komen van het feit dat vlak voordat Ali ibn Aboe Talib werd vermoord, de kraanvogels hem probeerden te waarschuwen.

Sjiieten en alevieten onderling

Hoewel sjiieten en alevieten allebei worden aangeduid als volgers van Ali, volgers van de Ahl al-Bayt en volgers van de 12 imams, zijn er onderling toch grote verschillen in het praktiseren van het geloof. Sjiieten beweren dat alevieten zijn beïnvloed door het soefisme, terwijl alevieten juist weer beweren dat sjiieten door de orthodoxe soennitische meerderheid is beïnvloed en dat de mystiek of het soefisme juist afkomstig is van Ahl al-Bayt.

De sjiieten richten zich net als de soennieten enkel op de 'sharia', de 'islamitische wet' of regels. De alevieten (en overigens ook de soefi's) beweren dat de ware islam moeilijker is en veel dieper gaat en richten zich op de 'Sharia, Tariqa, Marifa en Haqiqa', ook wel bekend als de 4 deuren en 40 treden. Deze 4 deuren komen volgens de alevieten van de Ahl al-Bayt, en is door de eeuwen heen doorgegeven door iedereen van de Ahl al-Bayt bloedlijn. Uiteindelijk is het door Ahmed Yasavi geleerd aan zijn leerling Haci Bektas Veli, die het op zijn beurt weer vanuit Khorasan naar Anatolië bracht. Ook in de Mevlevi-orde van de uit Khorasan afkomstige Maulana Jalaluddin Rumi draait het om de 4 deuren en 40 treden, dat Rumi van de uit Iran afkomstige derwisj en zijn leraar Shams Tabrizi geleerd zou hebben.

Cem

Een cem is te karakteriseren als een alevitische religieuze bijeenkomst. Cems zijn zeer syncretisch van karakter en zeer plaatsgebonden. Vandaar zijn er grote verschillen tussen de cems en is het lastig een uniforme omschrijving ervan te geven. Zo zien we alle bovenstaande religieuze concepten min of meer terug in een cem. Bijvoorbeeld, islamitisch sjiitische opvattingen die verweven zijn met bektasische concepten of andere (streekgebonden) gebruiken. Mystieke dansen als de sema en natuurelementen als vuur spelen vaak een rol.

In plaats van religieuze bijeenkomsten is het beter te spreken van sociaal-religieuze bijeenkomsten, omdat het ook sociale dimensies heeft. Zo worden tijdens een cem geschillen tussen personen uit de gemeenschap bijgelegd. Er kan zelfs besloten worden personen uit de gemeenschap te verbannen. Een verbanning geldt als de zwaarste straf door de gemeenschap uitgesproken. In deze context spreekt men ook wel van cemrechtspraak. Daarnaast kunnen families voor andere families dienen als een soort van 'peetfamilie' (müsaphilik). De oorsprong hiervan heeft waarschijnlijk te maken met bestaansfuncties uit een nomadisch verleden. Een peetfamilie heeft namelijk als functie de ander bij te staan. Bijvoorbeeld in economisch slechte tijden, zoals een slechte oogst. Ook heeft men de plicht ervoor te zorgen dat de ander niet op het slechte pad raakt. Het aangaan van een peetfamiliaire broederschap gebeurt op een vrijwillige basis.
Het is niet geheel duidelijk waarop het woordje cem is terug te brengen. Het zou kunnen zijn afgeleid van het woordje 'çema' (ons huis, Kirmanci), 'djemm' (Perzisch) of 'cemaat' (Arabisch). Min of meer is het terug te brengen tot '(ergens) samenkomen'. Cems werden in dorpen binnen gehouden of zelfs buiten. Tegenwoordig zijn er voor dit doel de zogenoemde cemhuizen (vaak onjuist als ‘alevitische moskeeën’ geïnterpreteerd). Vaak werden cems gehouden ten tijde van volle maan. Hiervan is waarschijnlijk het begrip ay’in- cemi (de maan, maand) afgeleid.
Tegenwoordig worden cems door de verschillende gemeenschappen, zij het in de diaspora, veel minder opgevoerd. Bijvoorbeeld één of twee keer per jaar. Een cem wordt geleid door een zogenoemde dede (grootvader in het Turks). Waarschijnlijk is dit terug te brengen op het feit dat een stamoudste of de oudste uit een gemeenschap een cem leidde. Vrouwen kunnen ook dede worden, alhoewel dit niet veel voorkomt. Deze worden dan aangeduid met Ana (Moeder). Deze dede gaf zijn inzichten weer door aan zijn zoon, die op een gegeven moment ook een dede werd. Daarmee ontstond een lijn van dedes die werden geassocieerd met een bepaalde streek, de zogenoemde 'ocaklar' (haard in het Turks). In Turkije is een confederatie van dedes in het leven geroepen, waarmee men getracht heeft de cems te uniformeren. Dit heeft wel geleid tot een verdergaande islamisering van de cems. Dedes kunnen tegenwoordig ook beschouwd worden als ‘alevitische geestelijken’. Zo worden ze ingehuurd als prekers tijdens overlijdensceremonies of als sprekers tijdens lezingen.

Poëzie en liederen

Een belangrijk onderdeel van het alevitisme komt tot uiting in de alevitische poëzie en liederen. Dichters, zangers en musici worden onder alevieten hoog aangeslagen. Volksmuziek is sterk gerelateerd aan de alevieten. Er zijn veel volksdichters en volkszangers, die met hun poëzie, literatuur, zang en muziek een belangrijke bijdrage leveren aan de Turkse cultuur. De muziek komt ook tot uiting in de religieuze bijeenkomsten zoals de cem en de sema. Bekend zijn de gedichten en liederen die aan Pir Sultan Abdal worden toegeschreven. Een prominent volksdichter en volkszanger uit de 20^e eeuw is bijvoorbeeld Aşık Veysel Şatıroğlu. Dit soort muziek wordt vaak geschaard onder Anatolische volksmuziek en is door de vele streekgebonden tradities en etnische invloeden zeer gevarieerd van stijl. Het muziekinstrument daarbij is veelal een luitachtig snaarinstrument met een peervormige klankkast (saz, bağlama e.d.). Van streek tot streek werden deze snaarinstrumenten net iets anders in elkaar gezet (gefabriceerd), waardoor ze in omvang en grootte van elkaar kunnen verschillen. Andere veelvoorkomende muziekinstrumenten zijn blaasinstrumenten (ney, mey, kaval, zurna) en slaginstrumenten (davul). Niet echt eigen aan de alevieten, maar zeker niet onbekend is de viool (Armeense en Griekse invloeden).

Onderdrukking

De alevieten zijn in Turkije altijd een minderheid geweest in een door (soennitische) moslims gedomineerd land. Hoewel de positie van de alevieten het afgelopen decennium verbeterd is, zijn de alevieten en het alevitisme nog steeds onderworpen aan een strenge minderhedenpolitiek (assimilatiepolitiek). In het verleden zijn de alevieten ernstig gediscrimineerd en onderdrukt wegens hun cultuur en hun vrijzinnige geloofsovertuiging. Berucht zijn de genocides op de alevieten gepleegd onder het Ottomaans bewind van Yavuz Sultan Selim en de genocides en deportaties in Dersim en aanliggende streken in de jaren dertig van de 20^e eeuw, na de opstand van Dersim. Ook de pogroms op de alevieten uit de jaren 70, begin jaren 80, zoals de pogrom van Kahramanmaras in december 1978 en de pogrom van Çorum in mei 1980, hebben diepe sporen achtergelaten. Van recentere datum is het bloedbad van Sivas uit 1993. Sinds enkele jaren is het beleid aangaande de minderheden versoepeld, mede als gevolg van de toenemende kritiek op de mensenrechten en de culturele en religieuze vrijheden van de minderheden in Turkije vanuit de Europese landen. Zo is er internationaal ook veel aandacht voor de Armeense genocide en de mensenrechtenkwestie aangaande de Koerden, maar ook de pogroms op de Grieken en Arameeërs krijgen meer en meer aandacht.

Alevieten wijzen op het feit dat er nog steeds veel vooroordelen over ze bestaan en er nog veel discriminatie in de Turkse samenleving aanwezig is. Ook zou hun identiteit bewust ten koste van de soennitische islam worden genegeerd. Bijvoorbeeld, de Turkse overheid hanteert verplicht islamitisch godsdienstonderwijs. Ook zijn vele zogenoemde cemhuizen in alevitische dorpen en wijken verboden, maar worden er her en der moskeeën geplaatst. Iets waar de alevieten niets aan hebben, omdat de alevieten de moskeeën niet als gebedshuizen erkennen. Het argument van de Turkse overheid daarbij is dat alevieten moslims zijn en deze voorzieningen dus ook voor hen bedoeld zijn. Alevieten bezien dit als een ontkenning van hun culturele en religieuze identiteit en spreken van een assimilatiepolitiek. Alevieten streven ernaar om op basis van gelijkheid, zonder gediscrimineerd of vervolgd te worden, aan het culturele, sociale en politieke leven van Turkije deel te kunnen nemen en zowel een economisch als cultureel positieve bijdrage hieraan te kunnen leveren.

Belangrijke boeken in het alevitisme

Koran: Het belangrijkste boek en de basis van het geloof. De lezer die geen Arabisch kent en over bepaalde verzen vragen heeft, wordt geadviseerd meerdere vertalingen en visies te raadplegen, omdat Arabische woorden meer dan één betekenis kunnen hebben. Turkse alevieten hebben vaak een voorkeur voor de vertaling van Yasar Nuri Ozturk of van Mustafa Cemil Kilic, omdat die qua vertaling meer overeen zouden komen met de alevitische interpretatie (vooral laatstgenoemde). Engelstalige alevieten kiezen vaak voor het neutrale The Qur'an: A Monotheist Translation omdat die letterlijk, woord voor woord, op een neutrale manier vertaald zou zijn, en niet aan de hand van de orthodox-soennitische interpretatie. Opvallend is dat vaak wordt gekozen voor de neutrale vertaling van aanhangers van het koranisme, waar meer ruimte voor de lezer overblijft voor interpretatie. Alevieten blijven er echter wel in geloven dat alleen de Ehlibeyt (Ahlalbayt), dus de familiebloedlijn van Mohammed (de 12 imams) de Koran juist kunnen interpreteren. De Koran wordt als de 'stille imam' beschouwd, en de 12 imams als de 'pratende korans' (quran-i natik).

Nahjul Balagha: Een boek dat door veel alevieten als het belangrijkste boek na de Koran wordt beschouwd. Bevat de gebeurtenissen, brieven en wijze uitspraken uit het leven van imam Ali ibn Aboe Talib. Dit boek is ook in het Engels te bestellen in Nederlandse boekwinkels onder de titel Peak of Eloquence.

Imam Cafer-i Sadik Buyrugu (Turks): Een van de belangrijkste boeken van de Anatolische alevieten. Vernoemd naar de 6e heilige imam van de 12 imams. Bevat veel informatie over het praktiseren van het alevitisme, zoals het verhaal van de 'Kirklar Cemi', over 'iman', pirlik, rehberlik, mursidlik, musaiplik, dervislik (derwisjen), tasavvuf, uitspraken van de Ehlibeyt, de twaalf imams, enzovoort. Veel termen worden uitgelegd aan de hand van Koranverzen.

Makalat: Bevat de spirituele soefi-lessen van Haci Bektas Veli, een afstammeling van Mohammed via de 12 imams. Ook in dit boek worden veel termen uitgelegd aan de hand van Koranverzen. Bij het kiezen van dit boek dient de lezer echter op te passen, omdat er ook een aangepaste versie van dit boek zou zijn waarin niet de 12 imams van het alevitisme zouden staan, maar de 4 kaliefen van het soennisme. Dit boek werd oorspronkelijk in het Arabisch geschreven en is zowel in het Engels als in het Turks vertaald.

Velâyetname: Bevat verhalen over het leven van de alevi-heilige en soefi-meester Haci Bektas Veli, de wonderen die hij uitvoerde (waarvan tegenwoordig nog sporen van te zien zijn in Turkije) en zijn ontmoetingen met andere erenler (verlichten/heiligen). Ook online te downloaden in het Engels onder de naam 'The Saintly Exploits of Haji Bektash Veli' of Manâkib-ı Hacı Bektâş-ı Veli “Velâyetname”.

Pesaver Geceleri (Engels: Peshawar Nights): Dit boek wordt ook door de anatolische alevieten als belangrijk beschouwd en ook door de dedes gebruikt om hun standpunt over de grootheid van Ali ten opzichte van de andere metgezellen te bewijzen. Het boek is gebaseerd op een oud sunni-shia-debat uit de jaren 20 over imam Ali, de Ehlibeyt, de 12 imams, waarin alleen authentieke bronnen gebruikt mochten worden die door zowel soennieten als sjiieten/alevieten worden geaccepteerd. Het wordt aangeraden voor elke moslim (ongeacht stroming) en is ook online te lezen in het Turks en Engels. Dit boek is reden geweest voor vele moslims om van de soennitische stroming over te stappen op het sjiisme of alevitisme.

Tam Hüsniye (Turks): Over een slavin (Hüsniye) die een discussie voert met belangrijke geleerden uit haar tijd. Draait om de meningsverschillen tussen sunni en alevi over bepaalde gebeurtenissen in het leven van de profeet Mohammed en imam Ali.

Ehlibeyt Davasi (Turks): Samenstelling van documenten waarin aandacht besteed wordt aan de verschillen tussen soennieten en alevieten, voornamelijk over het praktiseren van de hadj, het gebed, het vasten enz., en die tegenstrijdigheden uitlicht.

Hangi sünnilik (Turks): Betekenis titel: "Welk soennisme?" Geschreven door Mustafa Cemil Kilic (een ex-soenniet die zich 'bekeerd' zou hebben tot het alevitisme), over de verdeeldheid en vele tegenstrijdigheden binnen soennitische stromingen, en hoe hij uiteindelijk na een lange zoektocht bij het alevitisme terecht is gekomen: de meest logische weg dat volgens hem het meest overeenkomt met de Heilige Koran.

Alevilik, Kizilbaslik, Ehl-i Beyt (Turks): Geschreven door dede sayyid Baki Güngör, waarin kort de basis van het alevitisme staat uitgelegd en hoe het is ontstaan. Deze auteur heeft nog veel meer boeken geschreven, zoals Hizir, Kizil Pir, Riza sehri en Semah. Ook zijn er wat oudere boeken in omloop binnen de alevitische gemeenschap geschreven door de inmiddels overleden dede Sinasi Koc, die net als dede Baki Gungor ook te gast was in Nederland.

The Psalms Of Islam - Al Sahifa Al Sajjadiyya: Gebeden/dua's door de 4e heilige imam Ali Zeynel Abidin. Ook wel bekend als 'the Psalms of the Household of Muhammad' oftewel 'de Psalmen van de Ehlibeyt'. Ook in het Engels te downloaden.

Spiritual Gems: The Mystical Qur'An Commentary Ascribed By The Sufis To Imam Ja'Far Al-Sadiq: Koran-Tafsir (uitleg, commentaar) door de 6e heilige imam Cafer-i Sadik. Richt zich op de mystiek/spiritualiteit en is belangrijk in het alevitisme en soefisme. Ook online te bestellen in het Engels bij Nederlandse boekwinkels.

Imam Al-Sadiq (by Shaykh Mohammed al-Husayn al-Muzaffar): Een biografie over de 6e imam Cafer-i Sadik over zijn uitspraken, brieven, discussies, lezingen enz. Gaat verder over: zijn geboorte en overlijden, zijn kinderen, zijn wetenschappelijke wonderen/bijdragen, zijn manieren, de Ehlibeyt, de tijd van de Omajjaden, de Abbasiden, de Imamaat, de stromingen enz. Dit boek is ook te downloaden in het Engels.

The Great Muslim Scientist and Philosopher Imam Jafar Ibn Mohammed As-Sadiq (as): Een boek dat kort over de wonderbaarlijke bijdragen van de 6e imam Cafer-i Sadik die overeenkomen met de moderne wetenschap gaat. Boek ook online te downloaden in het Engels. Ook op YouTube te zien in een 18 minuten lang durende video Our Pride Imam Ja'far Al-Sadiq.

Theology of Shiism: A Debate Between Imam Ali ibn Musa al-Rida (a.s.) and People of Other Beliefs: Boek door sjiieten over de discussies die de 8e heilige imam Ali Riza voerde met bijvoorbeeld sabiërs, joden en christenen en uit hun eigen bronnen en heilige boeken kon bewijzen dat Mohammed wel degelijk de Laatste Boodschapper van God is voor de hele mensheid, zoals voorspeld werd door profeten als Mozes en Jezus. Ook online te bestellen in het Engels.

Kitab al-Kafi: Boek dat zowel door sjiieten als alevieten wordt gelezen en geschreven zou zijn in de tijd van de 12e imam Mehdi. Dit boek zou verdeeld zijn in 3 delen: 1. Usul al-Kafi (Turks: Usul-u Kâfi): dat zich uitgebreid bezighoudt met de principes van het geloof; 2. Furu al-Kafi: bevat details in religieuze wetgeving en islamitische jurisprudentie; 3. Rawdat (of Rauda) al-Kafi: behandelt diverse religieuze aspecten en bevat uitspraken van de 12 imams.

Toen Werd Ik Geleid (Engels: Then I Was Guided): Geschreven door de theoloog Muhammad al-Tijani al-Samawi die in dit boek zijn persoonlijke verhaal verteld hoe hij van het soennisme terecht kwam op het pad van de 12 imams van de Ahl al-Bayt. Ook dit boek is net als Peshawar Nights reden geweest voor vele moslims om van de soennitische stroming over te stappen op het sjiisme of alevitisme. Boek ook online te lezen.

Externe links

• Haci Bektas Veli: The Bektashi Order of Dervishes
• Algemene informatie Alevitisme door Alevieten
• Alevitisme uitgelegd door alevitische 'dedes' aan de hand van video's

Bronnen, noten en/of referenties

· ·

Islam (portaal)