Grijpskerk
voor het dorp in Zeeland, zie Grijpskerke
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Grijpskerk (Gronings: Gruupskerk of Griepskerk) is een dorp in de gemeente Zuidhorn, provincie Groningen (Nederland). Het is ontstaan vanuit een dijkdorp. De inwoners van de plaats hadden vroeger als Groningse bijnaam Smaalruggen. Het dorp telt ongeveer 2.800 inwoners.
Naam
In 1507 wordt de plaats voor het eerst genoemd als Grijpskercke. Op sommige oude kaarten en in de pauselijke bul van 1561 komt de naam 'Engewerd' voor. Volgens Formsma (1986), p. 14-15 is dit echter een misspelling van Rugewerd (Ruigewaard) aangezien deze naam pas voor het eerst opduikt op een kaart van Jacob van Deventer, terwijl 'Ruegewerdt alias Grijpskercke' (op een ander afschrift 'Grijpscapelle') al vanaf 1507 voorkomt. In de 16e eeuw wordt de plaats in stukken wisselend als Grijpskerk en als 'Westerdijken' aangeduid, maar na verloop van tijd komt alleen nog de naam Grijpskerk voor. In de 17e eeuw wordt de naam 'Westerdijken' gebruikt voor de streek Westerhorn nabij Grijpskerk. Westerdijken komt voor het eerst voor in een document uit 1426 en verwees toen naar Sebaldeburen-beneden; het noordelijke nieuw ingepolderde deel van dit kerspel, dat lager lag dan het oude gebied.
Wapen
Het wapen van Grijpskerk werd in 1903 toegekend en bestaat uit 2 delen: Het bovenste gedeelte bevat een griffioen, het wapen van de familie Grijp (grijp=griffioen). Het onderste gedeelte van het wapen toont de kerk van Nicolaas Grijp.
Geschiedenis
Ontstaan
Waarschijnlijk rond 1476 kwam een nieuwe dijk gereed die de Ruige Waarden, het gebied rond Grijpskerk (ruig betekent 'ruw' of 'onbebouwd'), aan de zee onttrok. Deze dijk kreeg een zijl (sluis) bij Munnekezijl en liep in de richting van het dorp Niezijl. In de Ruigewaard, zoals het gebied nu genoemd wordt, ontstond kort na de inpoldering rond 1500 een nederzetting op de huidige plaats van het dorp, waarbij kort daarna in opdracht van de Groningse jonkheer Nicolaas Grijp een kapel moet zijn gebouwd, waarschijnlijk op zijn borgterrein. De kapel behoorde bij Sebaldeburen, maar werd kort daarop waarschijnlijk bevorderd tot kerk, gezien de toevoeging '-kerk'. Dit zal met name zijn gebeurd omdat de kerk van Sebaldeburen ver weg lag voor de bewoners, met name diegenen die in de Ruigezandpolder woonden. Omdat de inwoners niet meebetaalden aan kerk en predikanten (dat werd door de landeigenaren en adel gedaan), moesten ze tot begin 19e eeuw hun doden echter nog wel begraven op het kerkhof van de moederkerk in Sebaldeburen.
Nicolaas Grijp woonde in een slot ter hoogte van de huidige Jonkerslaan. Dit slot werd later bewoond door de Reitsma-familie, waardoor het bekend kwam te staan als de borg Reitsema. Deze werd echter afgebroken aan het begin van de 18e eeuw, nadat de toenmalige eigenaar de schulden niet langer kon betalen. Er was ook nog een tweede borg, genaamd Aykemaborg, die ten westen van Grijpskerk lag. Door schulden werd deze borg in 1755 gerechtelijk verkocht en afgebroken tussen 1768 (borg) en 1771 (schathuis).
Kerken en synagoge
Voor het hoofdartikel over de kerken, zie Kerk van GrijpskerkDe kerk van Grijp werd in de tachtigjarige oorlog, in 1582, verwoest door plunderende oorlogsbendes, een jaar nadat de Slag bij Grijpskerk plaatsvond, waarbij de staatse troepen een grote overwinning behaalden op de Spanjaarden. In 1607, tijdens het Twaalfjarig Bestand werd de kerk weer opgebouwd. In 1892 werd de doopsgezinde kerk (de 'Vermaning') uit Pieterzijl (gebouwd in 1814; oorspronkelijk in 1664) samen met de bijbehorende pastorie overgebracht naar het meer centraal gelegen Grijpskerk, waar ze weer werd opgebouwd achter de huizen van de huidige winkelstraat (Herestraat). In 1900 werd een hervormde evangelisatie ('Bethel') opgericht aan het Poeldiep. In 1901 werd een gereformeerde kerk (ontstaan vanuit Niezijl) gebouwd aan de Lageweg, die in 1938 werd verplaatst naar een gebouw aan de Nicolaas Grijpstraat, waar nu de PKN kerkdiensten houdt. In 1951 werd een vrijgemaakte kerk gesticht in een gebouw aan de Groningerstraatweg dat in 1974 werd uitgebreid met een kerkzaal.
In 1879 werd een synagoge gesticht aan de rand van het dorp in een deel van een huis aan de Kreupelstraat (nu Molenstraat). Na de oorlog, tijdens welke vrijwel alle joden uit Grijpskerk werden weggevoerd, werd dit gebouw verbouwd tot woonhuis. In de jaren 1980 werd het pand gesloopt en werd er een woonhuis gebouwd.
19e en 20e eeuw
In 1864 kreeg het dorp een belangrijke waterverbinding door de bouw van een sluis te Gaarkeuken, die in 1924 en 1980 werd vervangen. Rond 1866 werd een spoorlijn aangelegd tussen Groningen en Leeuwarden en kreeg het dorp een spoorwegstation (Station Grijpskerk), wat de aantrekkingskracht van het dorp vergrootte en ervoor heeft gezorgd dat het dorp een verzorgende functie kreeg voor de regio in de vorm van een regionale marktplaats, een functie die nu echter zo goed als verdwenen is. Grijpskerk kreeg eind 19e eeuw enige aantrekkingskracht op rentenierende boeren uit de omtrek, die met de dorpsnotabelen vanaf 1871 begonnen met de bouw van enkele villa's aan de noordelijke zijde van de Groningerstraatweg buiten het dorp. Vanaf 1922 werd ook de zuidzijde van de Groningerstraatweg bebouwd, maar met vaak eenvoudigere huizen.[1]
Van 1811 tot 1990 was het dorp en omstreken onderdeel van de zelfstandige gemeente Grijpskerk. De eerste burgemeester (eerst maire en later schout) was Klaas Jans de Waard (1811-1819). Een andere bekende burgemeester was Adrianus van de Nadort (1936-1952), onder wie de gemeentelijke administratie tijdens de Tweede Wereldoorlog werd verstopt in een transformatorhuisje. Voor andere burgemeesters, zie de lijst van burgemeesters van Grijpskerk. Sinds 1990 vormt Grijpskerk onderdeel van de gemeente Zuidhorn.
Voorzieningen
Het dorp heeft onder andere een bedrijventerrein, een winkelstraat (die nu echter hard achteruit gaat), een grote C1000-supermarkt, een verwarmd zwembad, een sporthal (De Enk) en -park en een woonzorgcentrum (De Wierde). Op het bedrijventerrein bevindt zich de oude zuivelfabriek 'de Kievit' (1889-1969), dat nu fungeert als bedrijvenverzamelplaats.
Verkeer en vervoer
De plaats is gelegen aan de N355 en de spoorbaan Groningen-Leeuwarden (station Grijpskerk). Ongeveer 1½ km ten zuiden van het dorp loopt het Van Starkenborghkanaal. Het Poeldiep (het noordwaarts verlengde van het Wolddiep) verbindt het dorp met het kanaal. Het laatste gedeelte is tegenwoordig gedempt, zodat schepen nu via het Hoerediep (hoere = hore = slijk) moeten varen.
Sport
Het dorp heeft een sportcomplex genaamd 'De Enk', waar verschillende sporten worden beoefend. In het park erachter liggen de voetbalvelden van voetbalvereniging VV Grijpskerk en een tennisbaan. Ook ligt hier de enige fierljepbaan van Groningen.
Bezienswaardigheden
Bezienswaardig zijn de oude hervormde kerk en de erachter gelegen 16e eeuwse pastorie, alsook de 19e eeuwse doopsgezinde vermaning. Aan de Groningerstraatweg staan een aantal villa's: Op nr. 31 staat een notariswoning uit 1911 in jugendstil van de hand van de Groningse architect P. van de Wint, destijds het duurste huis uit het hele dorp. Het witbepleisterde huis op nr. 23 werd ontworpen door architect Klaas Siekman uit Zuidhorn. Een ander fraai pand is de villa Rustoord op de kruising van de Stationsstraat met de Groningerstraatweg. Aan de Kivietsweg staat het oude gemeentehuis uit 1913. Op het bedrijventerrein bevinden zich de gebouwen van de oude zuivelfabriek De Kievit. Het dorp heeft twee nog werkende molens, waaronder de korenmolen De Kievit (1899) en de gerestaureerde poldermolen de Westerhornermolen (1829). Op de driesprong van de Herestraat met de Groningerstraatweg en de Stationsweg staat café-restaurant De Tapperij, dat voor zover bekend werd gebouwd in 1769 en lange tijd bekend stond als 'Spoorzicht', hoewel het niet bepaald naast het station ligt. Traditioneel werd dit café gebruikt door de arbeiders. De rijke boeren kwamen liever samen in het waarschijnlijk in 1854 gebouwde hotel Vogelenzang, dat in 1979 werd gesloopt om plaats te maken voor een filiaal van de Rabobank. Over dit klasseverschil gaat een anekdote dat een onwetende arbeider zich eens in hotel Vogelenzang begaf en daar van een boer wat geld in de hand gedrukt kreeg met het vriendelijke maar dringende verzoek om dat in Spoorzicht te besteden.[2]
Op ongeveer 2 kilometer van het dorp, aan de Bosscherweg, staat een voormalig transformatorhuisje, dat sinds 2000 oorlogsmonument is.
-
Hervormde kerk (1605) -
Pastorie (16e eeuw) -
Notariswoning (1911) -
Villa Rustoord (1891) -
Korenmolen De Kievit (1899) -
Café-rest. De Tapperij, lange tijd Hotel Spoorzicht geheten (18e eeuw)
NAM-park
In 1990 werd door de NAM ook een grote hoeveelheid aardgas aangetroffen in het gebied tussen Grijpskerk, Niezijl en Kommerzijl. Bovendien werd een bodemlaag aangetroffen die geschikt is om aardgas in op te slaan. Hiervoor is met een investering van ongeveer 1 miljard gulden een complex van 50 hectare gebouwd voor ondergrondse gasopslag dat op 1 januari 1997 werd geopend en dat als landelijk opslagpunt dient voor gas, zodat de landelijke piekcapaciteit gewaarborgd blijft. In 2007 kwam een pijpleiding naar Noord-Holland gereed, waardoor het gas ook vervoerd kan worden naar het Verenigd Koninkrijk. Om de NAM-locatie heen is een natuurpark, het 'NAM-park' gecreëerd, om de gebouwen en installaties op termijn grotendeels aan het oog te onttrekken, om zo tegenstanders en bewoners rondom het gebied enigszins tevreden te stellen. Het natuurpark wordt ecologisch beheerd.
Geboren
- Wiebe Jannes Formsma (1903-1999), historicus en publicist
- Roelof Kruisinga (1922), arts, ambtenaar en politicus (CHU en CDA)
- Gosse Noordewier (1947), politicus (PvdA)
- Gert Sennema (1962), beeldhouwer
- Dirk Scheringa (1950), oprichter DSB Groep, sportbestuurder (voetbalclub AZ) en politicus (CDA)
Externe links
- Website over het 500-jarig bestaan van Grijpskerk in 2003
- Geschiedenis van Grijpskerk tot 1600
- Gemeentelijke pagina over de geschiedenis van het dorp
Literatuur
- Formsma, W.J. (1986), Grijpskerk: De geschiedenis van een Groninger gemeente. Groningen: Wolters-Noordhoff/Forsten. 283 p.
[bron?] Sjabloon:Navigatie gemeente Zuidhorn
- ↑ Hartman & Kornack 1996 p. 83
- ↑ Tymen Wierstra, Hotel Vogelzang.