Germaanse talen

Verspreiding van Germaanse talen:

■ Deens

■ Duits

■ Engels

■ IJslands

■ Nederlands en Afrikaans

■ Noors

■ Zweeds

De Germaanse talen vormen een subgroep van de Indo-Europese talen.

De grootste Germaanse taal is het Engels, moedertaal van enkele honderden miljoenen mensen en tegenwoordig de lingua franca van de wereld. Duits is een taal die door meer dan honderd miljoen Europeanen wordt gesproken. Deze talen zijn tevens beide wereldtalen. Nederlands wordt gesproken door 23 miljoen mensen en zijn dochtertaal Afrikaans door 16 miljoen (waarvan het merendeel als tweede of derde taal). Kleinere Germaanse talen zijn Zweeds (9,3 miljoen), Deens (5,5 miljoen), Noors (5 miljoen), Jiddisch (3 miljoen), Nedersaksisch (5,5 miljoen), Limburgs (1,3 miljoen), Fries (500 duizend), Luxemburgs (390 duizend), IJslands (320 duizend) en Faeröers (70 duizend). Er zijn in verscheidene landen ook kleine Germaanse talen en dialecten, die door heel weinig mensen worden gesproken, zoals Wymysoojs, Hutterisch, en het Mark-Brannenborger Platt. In totaal spreken circa 559 miljoen mensen een Germaanse taal als eerste taal.

Ontwikkeling

Algemeen wordt aangenomen dat de Germaanse talen zijn voortgekomen uit een gemeenschappelijke Indo-Europese vooroudertaal, het Oergermaans of Proto-Germaans. In Denemarken en Sleeswijk-Holstein, het stamland van de Germanen, werd zeker in het 2e millennium voor Christus al Germaans gesproken. In het eerste millennium voor Christus breidde het Germaanse taalgebied zich uit vanuit Denemarken: in het noorden tot de zuidelijke kuststreken van Noorwegen en Zweden, en in het zuiden tot een deel van Noord-Duitsland tot in Polen. Destijds was het Germaans nog één taal met verschillende dialecten. In de eerste eeuw voor Christus kwam ook noordelijk Nederland tot aan de grote rivieren bij het Germaanse taalgebied te horen.

Met de val van het West-Romeinse rijk begon de Grote Volksverhuizing, in de vierde eeuw na Christus. De Franken, een grote Germaanse stam, namen bezit van de Nederlanden ten zuiden van de grote rivieren en ook van Frankrijk. Toch werd de Germaanse taal daar niet overgenomen en ontwikkelde zich daar de Romaanse taal Frans. Zo ontstond de huidige taalgrens in België tussen het Germaans en Romaans. Wel vestigden zich enkele Frankische dialectische varianten van het Germaans zich in zuidelijk Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. In Brittannië werden de niet-Germaanse Kelten verslagen door de Angelen, Saksen en Friezen, de Germaanse stammen uit Denemarken, Noord-Duitsland en Noord-Nederland. Zij legden de bevolking aldaar hun regionale taal op.

In Noorwegen en Zweden dreven de Germanen de Lappen steeds verder noordwaarts. Door deze expansie van het Germaanse gebied verdween de eenheid tussen de stammen, en de talen die zich uit de dialecten hadden ontwikkeld.

Vanaf 500 na Christus wordt een driedeling onderscheiden; in Scandinavië woonden de Noord-Germanen, in de landen ten zuiden van Denemarken West-Germanen, en in Oost-, Zuidoost- en Zuid-Europa de Oost-Germanen.

Kenmerken

Een belangrijk kenmerk van de Germaanse talen dat ze onderscheidt van de andere Indo-Europese talen is een klankverschuiving die bekendstaat als de Wet van Grimm. Deze verschuiving is deel van een vrij ingrijpende verandering die leidde tot het ontstaan van het vroege Germaans. Een andere verandering is het verdwijnen van ruwweg de helft van de acht naamvallen van het Proto-Indo-Europees (dit verschijnsel staat bekend als deflexie), terwijl dit systeem grotendeels wel bewaard is gebleven in bijvoorbeeld de Baltische en de Slavische talen, die nog meerdere naamvallen hebben. Kenmerkend voor de Germaanse talen zijn verder de sterke en zwakke vormen van het bijvoeglijk naamwoord, zoals in het Nederlands een nieuw huis tegenover het nieuwe huis.

Er wordt wel vermoed dat de wat afwijkende positie van het Germaans binnen de Indo-Europese talen verband houdt met het feit dat de sprekers van deze tak van het Indo-Europees in contact kwamen met een bevolking die een niet-Indo-Europese taal sprak; dit is de hypothese van een niet-Indo-Europees substraat van het Germaans. Een vrij groot aantal Germaanse woorden is niet gemakkelijk tot Indo-Europese wortels te herleiden (schattingen variëren van 10%-30% van de totale woordenschat). Sommige taalkundigen zien daarin de overblijfselen van een vroegere pre-Indo-Europese taal van Noordwest-Europa. Een vergelijkbaar proces van wisselwerking tussen de vroegste vormen van het Grieks en een pre-Griekse bevolking is echter historisch beter gedocumenteerd. Ook het Grieks verloor de helft van zijn naamvallen.

Germaanse talen hebben - meer dan de meeste andere Indo-Europese talen - vastgehouden aan de ablaut bij het vormen van de verleden tijd van het werkwoord, de zogenaamde sterke werkwoorden (zwem → zwom). Daarnaast ontstonden er vormen van de verleden tijd van zogenaamde zwakke werkwoorden met een dentaalsuffix, dus een achtervoegsel met d of t erin, bijvoorbeeld maakte.

Oudste bronnen

Een vroege beschrijving van de cultuur van de Germanen is te vinden in de Germania van Tacitus. De taal is echter slechts laat geattesteerd. De oudste inscriptie staat op een helm gevonden bij Negau (Stiermarken) en dateert wellicht uit de 1e eeuw na Chr.

Een andere bekende inscriptie is gevonden op een van de gouden Gallehus-hoorns:

ek hlewagastiR holtijaR horna tawido

"Ik Hlewagast, Holtz zoon, heb de hoorn vervaardigd"

De hoorns zijn echter op 4 mei 1802 gestolen en korte tijd later door de dief omgesmolten. Daarmee is de oorspronkelijke inscriptie verloren gegaan; er bestaan alleen nog tekeningen van.

Taal- en cultuurgebied in Europa

De hedendaagse verspreiding van Germaanse talen in Europa

De grootste Germaanse talen van Europa zijn het Duits (95 miljoen), Engels (63 miljoen), en Nederlands (23 miljoen). Andere talen zijn de Scandinavische talen: Zweeds (10 miljoen), Noors (5 miljoen), Deens (5 miljoen) en de Nedersaksisch/Nederduitse (2 miljoen sprekers in Nederland, 5,5 miljoen in Duitsland) en de Limburgse (circa 2 miljoen sprekers in Nederland en België en een onbekend aantal in Duitsland) taalgroep. Verder zijn er ook nog kleinere talen, zoals het Fries (0,4 miljoen), IJslands (0,3 miljoen), Jiddisch (4 miljoen) en Faeröers (50.000).

In het noorden en oosten van Frankrijk wonen ook Germaanstaligen: Frans-Vlamingen (Frans-Vlaams) en Elzassers (Elzassisch, een lokale variant van het Duits). Tevens kan men het noorden en noordoosten van Frankrijk deels tot het Germaans-Europese cultuurgebied rekenen. Ook is er nog een sterke Germaanse invloed in het noordoosten van Italië (Zuid-Tirol) (waar Duits een officiële taal is).

In het Verenigd Koninkrijk behoorde van oorsprong alleen Engeland tot het Germaans-Europese cultuurgebied. Maar inmiddels beslaat het het grootste deel van de Britse eilanden. Er bestaat enige invloed vanuit de Keltische delen van de Britse Eilanden. De invloed van de Germaanse cultuur op de Keltische cultuur is echter groter.

De (Noord-)Germaanse cultuur heeft grote invloed gehad op de Finse cultuur en op de cultuur van de Baltische landen en Noord-Polen, wegens de levendige handel op de Oostzee vanaf de vroege middeleeuwen.

Verspreid over Midden- en Oost-Europa leven nu nog kleine groepen Duitsers, zoals in het gebied rond Opole, en zoals de Zevenburger Saksen in Transsylvanië (Roemenië). Tot de verdrijving van Duitsers na de Tweede Wereldoorlog reikte het Duitse taalgebied echter veel verder. Daarnaast woonden in vrijwel alle Oost-Europese landen grote groepen Duitsers.

Ook is er nog het Wymysoojs, een bijna uitgestorven west Germaanse taal die wordt gesproken in het dorpje Wilamowice in Polen. er zijn naar schatting nog ca 64 sprekers over. Er zijn wel enkele pogingen gedaan om de taal weer leven in te blazen.

Indeling

Classificatie van Germaanse talen

Stamboomindeling

De traditionele indeling van de Germaanse talen berust op het in de 18e eeuw uitgewerkte stamboommodel.

Volgens dit model is het Oergermaans uiteengevallen in het Oost-Germaans, Noord-Germaans en West-Germaans. Het West-Germaans zou op zijn beurt in eerste instantie twee dochtertalen hebben voortgebracht, het Anglo-Fries (de voorloper van de moderne Friese talen, het Engels en het Schots) en het Oerduits (dat bij sommige taalwetenschappers ook heel eenvoudig Duits werd genoemd).

Door de Hoogduitse klankverschuiving zou dit Oerduits zich opgedeeld hebben in Oudhoogduits en Nederduits. Uit de dialecten van deze twee talen zouden weer andere talen voort zijn gekomen, zoals het Frankisch en Oudsaksisch. Volgens deze opvatting is het Nederlands uit het Nederduits voortgekomen, dat wil zeggen uit de Nederduitse tak van het Oerduits.

Deze indeling van de Germaanse talen wordt in de taalwetenschap sinds de jaren 50 van de 20e eeuw echter algemeen afgewezen.

Alternatieve indeling

Een alternatieve indeling stelt dat het Oergermaans uiteenviel in Noord, West en Oost, die daarna weer verscheidene afsplitsingen hadden; echter deze is eveneens omstreden en wordt evenmin breed aanvaard. Er is tegenwoordig geen algemeen aanvaarde indeling van de Germaanse talen.

Indeling van Maurer

Veel instemming heeft de theorie van de Duitse taalwetenschapper Friedrich Maurer gekregen.

Maurer gaat niet van drie maar van vijf Germaanse taalgroepen uit:

• Elbe-Germanen (aan de rivier Elbe: Alemannen, Bajuwaren, Longobarden)
• Oder-Weichsel-Germanen (aan de rivieren Oder en Weichsel)
• Noord-Germanen (in Scandinavië)
• Noordzee-Germanen (Friezen, Angelen, Saksen)
• Wezer-Rijn-Germanen (aan de rivieren Wezer en Rijn: Franken, Hessen

Volgens hem zijn Nederduits en Hoogduits geen oeroude taaleenheden maar latere versmeltingsproducten. De begrippen Anglo-Fries en West-Germaans wijst hij af.

Traditionele indeling

In het vervolg wordt echter de traditionele indeling weergegeven.

Het Oergermaans is een gereconstrueerde taal waar de andere Germaanse talen van afstammen.

Taal	Totaal aantal sprekers	Verspreiding
Noord-Germaanse talen:
Zweeds	9,3 miljoen	Zweden, Finland
Noors Bokmål Nynorsk	4,7 miljoen	Noorwegen
Deens	5,5 miljoen	Denemarken, Faeröer, Groenland
IJslands	320.000	IJsland
Faeröers	70.000	Faeröer
West-Germaanse talen:
Engels	350 miljoen	Verenigd Koninkrijk, Verenigde Staten, Canada, Ierland, Zuid-Afrika, Australië, Nieuw-Zeeland, Guyana, India, Nigeria, Kenia, Tanzania, Namibië, Ghana, Zuid-Soedan
Duits	110 miljoen	Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Liechtenstein, Luxemburg, Frankrijk, België, Italië, Namibië, Brazilië, Polen, Slowakije, Roemenië, Hongarije, Denemarken
Nederlands Afrikaans	32,2 miljoen	Nederland, België, Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Namibië, Suriname, Aruba, Curaçao, Sint Maarten, Frankrijk, Duitsland
Nedersaksisch	4,8 miljoen	Nederland, Duitsland, Denemarken
Limburgs	2 miljoen	Nederland, België, Duitsland
Jiddisch	3 miljoen	Verenigde Staten, België, Israël
Luxemburgs	390.000	Luxemburg, België
Fries	500.000	Nederland, Duitsland, Denemarken
Wymysoojs	60	Polen

De Oost-Germaanse talen zijn uitgestorven. Zij bestonden uit:

• Gotisch
• Vandaals
• Bourgondisch

Vergelijkingen tussen enkele Germaanse talen

Engels	Schots	Fries	Nedersaksisch	Afrikaans	Nederlands	Limburgs (Weerts)	Duits	Gotisch	IJslands	Faeröers	Zweeds	Deens	Bokmål (Noors)	Nynorsk (Noors)
Apple	Aiple	Apel	Appel	Appel	Appel	Appel	Apfel	Aplus	Epli	Epl(i)	Äpple	Æble	Eple	Eple
Board	Buird	Board	Boord/Bröt	Bord	Bord	Bord	Brett	Baúrd	Borð	Borð	Bord	Bræt	Bord	Bord
Beech	Beech	Boek	Böke	Beuk	Beuk	Buuëk/Beûk	Buche	Bōka/ -bagms	Bók	Bók	Bok	Bøg	Bøk	Bøk, Bok
Book	Beuk	Boek	Book	Boek	Boek	Book	Buch	Bōka	Bók	Bók	Bok	Bog	Bok	Bok
Breast	Breest	Boarst	Bo(r)st/Bö(r)st	Bors	Borst	Borst	Brust	Brusts	Brjóst	Bróst	Bröst	Bryst	Bryst	Brjost
Brown	Broun	Brún	Broen	Bruin	Bruin	Broên	Braun	Bruns	Brúnn	Brúnur	Brun	Brun	Brun	Brun
Day	Day	Dei	Dag	Dag	Dag	Daag	Tag	Dags	Dagur	Dagur	Dag	Dag	Dag	Dag
Dead	Deid	Dea	Dood	Dood	Dood	Doeëd	Tod	Dauþs	Dauður	Deyður	Död	Død	Død	Daud
Die/ Starve	Dee	Stjerre	Döen/Starven	Sterf	Sterven	Stêrve	Sterben	Diwan	Deyja	Doyggja	Dö	Dø	Dø	Døy
Enough	Eneuch	Genôch	Noog/Genög	Genoeg	Genoeg	Genóg(t)	Genug	Ganōhs	Nóg	Nóg/ Nógmikið	Nog	Nok	Nok	Nog
Finger	Finger	Finger	Finger	Vinger	Vinger	Vînger	Finger	Figgrs	Fingur	Fingur	Finger	Finger	Finger	Finger
Give	Gie	Jaan	Geven	Gee	Geven	Gaeve	Geben	Giban	Gefa	Geva	Giva / Ge	Give	Gi	Gje(va)
Glass	Gless	Glês	Glas	Glas	Glas	Glaas	Glas		Gler	Glas	Glas	Glas	Glass	Glas
Gold	Gowd	Goud	Gold	Goud	Goud	Goud	Gold	Gulþ	Gull	Gull	Guld/ Gull	Guld	Gull	Gull
Hand	Haund	Hân	Hand/Haand	Hand	Hand	Hând	Hand	Handus	Hönd	Hond	Hand	Hånd	Hånd	Hand
Head	Heid	Holle	Kopp	Hoof/ Kop	Hoofd/ Kop	Kop	Haupt/ Kopf	Háubiþ	Höfuð	Høvd/ Høvur	Huvud	Hoved	Hode	Hovud
High	Heich	Heech	Hoog/Heug	Hoog	Hoog	Hoeëg	Hoch	Háuh	Hár	Høg/ur	Hög	Høj	Høy	Høg
Home	Hame	Hiem/Thús	Heim	Heim/ Tuis	Heim/Thuis	Heîm/Thoês	Heim	Háimōþ	Heim	Heim	Hem	Hjem	Hjem	Heim
Hook	Heuk	Heak	Haak/Hook	Haak	Haak	Haak	Haken	Krappa/ Krampa	Krókur	Krókur/ Ongul	Hake/ Krok	Hage/ Krog	Hake/ Krok	Hake/ Krok
House	Hoose	Hûs	Hoes	Huis	Huis	Hoês	Haus	Hūs	Hús	Hús	Hus	Hus	Hus	Hus
Many	Mony	Mannich	Mennig	Menige	Menige	Mennige	Manch	Manags	Margir	Mangir/ Nógvir	Många	Mange	Mange	Mange
Moon	Muin	Moanne	Maan/Moan	Maan	Maan	Maon	Mond	Mēna	Tungl/ Máni	Máni/ Tungl	Måne	Måne	Måne	Måne
Night	Nicht	Nacht	Natt/Nacht	Nag	Nacht	Nacht	Nacht	Nahts	Nótt	Natt	Natt	Nat	Natt	Natt
No/ Nay	Nae	Nee	Nee(t)/nich	Nee	Nee(n)	Neî(n)	Nein/ Nö/ Ne/ Nee	Nē	Nei	Nei	Nej	Nej	Nei	Nei
Old	Auld	Âld	Oll/Aold	Oud	Oud, Gammel	Aod	Alt	Sineigs	Gamall (maar: eldri, elstur)	Gamal (maar: eldri, elstur)	Gammal (maar: äldre, äldst)	Gammel (maar: ældre, ældst)	Gammel (maar: eldre, eldst)	Gam(m)al (maar: eldre, eldst)
One	Ane	Ien	Een(e)/Ien	Een	Een	Ein	Eins	Áins	Einn	Ein	En	En	En	Ein
Ounce	Unce	Ûns	Ons	Ons	Ons	Os	Unze	Unkja	Únsa	Únsa	Uns	Unse	Unse	Unse
Snow	Snaw	Snie	Snee/Snei	Sneeu	Sneeuw	Snieë	Schnee	Snáiws	Snjór	Kavi/ Snjógvur	Snö	Sne	Snø	Snø
Stone	Stane	Stien	Stien/Steen/Stain/Stein	Steen	Steen	Stein	Stein	Stáins	Steinn	Steinur	Sten	Sten	Sten	Stein
That	That	Dat	Dat (Dit)/Det	Dit	Dat, Die	Det, Dae	Das	Þata	Það	Tað	Det	Det	Det	Det
Two/Twain	Twa	Twa	Twee/Twie/Twei	Twee	Twee	Twieë	Zwei/Zwo	Twái	Tveir/Tvær/Tvö	Tveir/Tvær/Tvey	Två	To	To	To
Who	Wha	Wa	Wokeen/Wel/Wee/Wei	Wie	Wie	Weem	Wer	Ƕas (Hwas)	Hver	Hvør	Vem	Hvem	Hvem	Kven
Worm	Wirm	Wjirm	Wörm	Wurm	Wurm/ Worm	Wörm	Wurm	Maþa	Maðkur, Ormur	Maðkur/ Ormur	Mask/ Orm	Orm	Mark/ Orm	Makk/ Orm
Engels	Schots	Fries	Nedersaksisch	Afrikaans	Nederlands	Limburgs (Weerts)	Duits	Gotisch	IJslands	Faeröers	Zweeds	Deens	Bokmål (Noors)	Nynorsk (Noors)

Literatuur

• Richard Bethge, Konjugation des Urgermanischen, in Ferdinand Dieter, Laut- und Formenlehre der altgermanischen Dialekte, Leipzig 1900, 361.
• Fausto Cercignani, Indo-European ē in Germanic, in Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung, 86/1, 1972, 104–110.
• Fausto Cercignani, Indo-European eu in Germanic, in Indogermanische Forschungen, 78, 1973, 106-112.
• Fausto Cercignani, Proto-Germanic */i/ and */e/ Revisited, in Journal of English and Germanic Philology, 78/1, 1979, 72-82.
• Fausto Cercignani, Early Umlaut Phenomena in the Germanic Languages, in Language, 56/1, 1980, 126-136.
• Wayne Harbert, The Germanic Languages, Cambridge 2007.
• Claus Jürgen Hutterer, Die germanischen Sprachen. Ihre Geschichte in Grundzügen, Wiesbaden 2008.
• Ekkehard König und Johan van der Auwera (Hrsg.), The Germanic Languages, London / New York 1994.
• Orrin W. Robinson, Old English and Its Closest Relatives. A Survey of the Earliest Germanic Languages, Stanford (Calif) 1992.
• Stefan Schumacher, 'Langvokalische Perfekta' in indogermanischen Einzelsprachen und ihr grundsprachlicher Hintergrund, in Gerhard Meiser und Olav Hackstein, Sprachkontakt und Sprachwandel, Wiesbaden 2005, 603f.

Zie ook

• Lijst van talen van de wereld
• getallen in verschillende Germaanse talen
• Romaanse talen
• Germanen

Externe link

• Karakterisering van de Germaanse taalfamilie

Bronnen, noten en/of referenties