Lijst van kapitelen in de kooromgang van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek
Deze lijst van kapitelen in de kooromgang van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek geeft een overzicht van alle dertig gebeeldhouwde romaanse kapitelen in de kooromgang van de Basiliek van Onze-Lieve-Vrouw-Tenhemelopneming in de Nederlandse stad Maastricht. De kapitelen tonen taferelen uit het Oude Testament en soms moeilijk te interpreteren beelden uit de middeleeuwse denkwereld. De twintig kapitelen in de kooromgang uit het midden van de twaalfde eeuw behoren tot de beste werkstukken van het indertijd beroemde Maastrichtse atelier van steenbeeldhouwers (Heimo-atelier) en daarmee tot de hoogtepunten van de Maaslandse kunst.[1] De tien kapitelen en acht consoles in de galerij dateren uit de vroege dertiende eeuw en markeren de teloorgang van de romaanse beeldhouwkunst in het Maasland.
Historische achtergrond
.jpg)
De romaanse bouwsculptuur in het oostkoor van de Onze-Lieve-Vrouwekerk is ontstaan rond het midden van de 12e eeuw. In deze periode maakte de kerk en het daaraan verbonden kapittel een bloeitijd door. Hoewel minder in aanzien dan de proosten van Sint-Servaas, bekleedden ook enkele proosten van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel belangrijke functies elders. Zo was Hendrik van Leyen, mogelijk de bouwheer van het oostkoor van de Onze-Lieve-Vrouwe, naast proost van deze kerk tevens proost van Sint-Lambertus in Luik, en later prins-bisschop van Luik en raadgever van keizer Frederik I Barbarossa.[2][3]
De kapitelenreeks van de kooromgang in de Onze-Lieve-Vrouwekerk kwam tot stand in een periode waarin de rivaliteit tussen de twee Maastrichtse kapittels een hoogtepunt bereikte. Deze wedijver hing samen met de tweeherigheid van Maastricht en werd aangewakkerd door het dispuut over de titel "voormalige kathedraal van het bisdom Tongeren-Maastricht-Luik", waarop beide kerken aanspraak maakten.[4] Om die reden werd omstreeks 1150 zowel het oostkoor van de Sint-Servaaskerk als dat van de Onze-Lieve-Vrouwekerk vernieuwd; dat van de Sint-Servaas naar het voorbeeld van de (keizerlijke) Dom van Speyer, dat van de Onze-Lieve-Vrouwe naar het voorbeeld van de Sint-Lambertuskathedraal in Luik.[5] Bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk werd zowel het exterieur als het interieur van het koor van gebeeldhouwde kapitelen voorzien. Mogelijk werd tezelfdertijd de kloostergang vernieuwd en eveneens van kapitelen voorzien.[6]
De kunsthistorica Elizabeth den Hartog geldt als expert op het gebied van de Maaslandse sculptuur in het algemeen, en die te Maastricht in het bijzonder.[7] In een reeks wetenschappelijke publicaties toonde zij aan dat een groot aantal 12e-eeuwse sculpturen in onder andere Maastricht, Luik, Hoei, Tongeren, Borgloon, Sint Odiliënberg, Rolduc, Aken-Burtscheid, Bonn, Essen, Eisenach en Utrecht nauw met elkaar verwant zijn en vervaardigd zijn door één of meerdere met elkaar verwante beeldhouwateliers, mogelijk uit Noord-Italië afkomstig.[8] Tussen 1140 tot 1170 was een dergelijk atelier van steenbeeldhouwers of 'metsen' waarschijnlijk permanent in Maastricht gevestigd. Deze groep, die ook de Sint-Servaaskerk van beeldhouwwerk voorzag, wordt aangeduid als het Heimo-atelier, naar de voorzijde van kapiteel nr. 10 in de kooromgang waarop deze naam voorkomt. Het kapiteel toont een steenhouwer (of opdrachtgever?) die een kapiteel overhandigt aan Maria. Het atelier is mogelijk ook afgebeeld op kapiteel 26 in het westwerk van de Sint-Servaasbasiliek.[9]
De hogere delen van het koor met de galerij zijn enkele decennia later (kort na 1200) tot stand gekomen, waarschijnlijk na een wijziging van de oorspronkelijke bouwplannen.[10][11] Mogelijk hield deze wijziging verband met het alleenrecht op reliekentoning buiten de kerk, een lucratieve bezigheid die het Servaaskapittel voor zich opeiste. Daardoor moest de Onze-Lieve-Vrouwe zich behelpen met reliekentoning binnen de kerk, wat minder pelgrims trok. De oostkoorgalerij zou dan dezelfde functie hebben gehad als de dwerggalerij van de Sint-Servaaskerk. Wellicht werden de bouwplannen ook beïnvloed door de verwerving in 1204 van een kostbaar patriarchaal kruis met relikwieën van het Heilig Kruis uit het geplunderde Constantinopel.[12][13]
Kunsthistorische betekenis
Het iconografisch programma van de kapitelen in de kooromgang is, op enkele Bijbelse taferelen na, moeilijk te reconstrueren. Voor een twaalfde-eeuwse kanunnik echter zal de betekenis van de kapiteelvoorstellingen duidelijk zijn geweest. Voor hen was de koordecoratie bedoeld, want alleen zij hadden toegang tot het koor tijdens de dagelijkse cyclus van missen en koorgebeden. De kooromgang was in die zin geen echte kooromgang, omdat deze niet toegankelijk was voor het publiek. Het decoratieprogramma van de koorkapitelen betrof dus zeker geen biblia pauperum.[14] Van enkele voorstellingen is de betekenis nog niet opgehelderd. Sommige taferelen zijn geïnspireerd door middeleeuwse boeken als De mirabilibus mundi, het Liber floridus en diverse bestiaria en fabels.[15] Het 'lezen' van deze kapitelen vergt veel kennis van de middeleeuwse denkwereld, zoals die via de Parijse scholen verspreiding vond over de christelijke wereld. Voor het Maasland waren met name de geschriften van Wibald van Stavelot en de neo-Augustijnse leer van Hugo van Sint-Victor van grote invloed.[16]
Slechts drie van de twintig kapitelen in het koor (nrs 4, 5 en 7) en de kooromgang hebben aan alle vier zijden samenhangende voorstellingen, in alle gevallen ontleend aan het Oude Testament. Daarbij moet kapiteel 4 linksom gelezen worden; de andere twee rechtsom. Kapiteel 9 heeft slechts aan één zijde een oudtestamentische voorstelling.[17] De Bijbelse voorstellingen bevinden zich centraal tussen een reeks kapitelen waarbij de nadruk ligt op de vijandige, zondige, niet-christelijke wereld. Afgebeeld zijn onder andere mannen met borsten die leeuwen en draken zogen (nr. 2), een Siamese tweeling naast mannelijke sirenen die elkaar met vissen om de oren slaan (nr. 9) en mannen die leeuwen de keel afsnijden terwijl ze door reusachtige vogels worden belaagd (nr. 16).[14]
De suggestie van Elizabeth den Hartog dat de thematiek van de kapitelen zou kunnen samenhangen met de dramatische nederlaag van de Franse, Duitse en Maaslandse legers tijdens de Tweede Kruistocht, leidde in 2003 tot verontwaardigde reacties.[18] Hoewel Den Hartog het woord antisemitisme niet gebruikte, zag zij in het negatieve beeld van de niet-christelijke wereld op de kapitelen, de reactie van de verslagen christenen in 1149.[19] Ook de keuze van de Bijbelse onderwerpen op de twee meest centraal geplaatste kapitelen - de strijd tussen Jakob en Esau en de belofte aan Abraham - wordt in deze context als betekenisvol gezien.[20] Tien jaar na het verschijnen van de studie van Den Hartog publiceerde de theoloog Régis de la Haye, diaken en tegenwoordig schatbewaarder van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek, een positievere visie op de iconografie van de kooromgangskapitelen. Zijn interpretatie grijpt direct terug op Bijbelse en liturgische thema's.[21]
De vier centrale kapitelen in de kooromgang (5 t/m 7) zijn extra groot en worden elk door vier gebundelde zuilen ondersteund. Tien kapitelen (nrs 1, 2, 6, 8, 11, 12, 14, 15, 18 en 19) hebben een horizontale onderverdeling in een hoofdvlak en een smallere beeldband aan de boven- of onderzijde.[17] De kapitelen van de galerij boven de kooromgang zijn van later datum. Ze zijn iets kleiner uitgevoerd en vervaardigd door minder kundige beeldhouwers. Iconografisch passen ze evenmin bij de kapitelen in de kooromgang. De decoratie bestaat voornamelijk uit bladornamenten en een enkele mensfiguur op de hoeken. De consoles tonen primitief weergegeven mens- en dierfiguren.
Lijst van kapitelen en consoles
| Nummer[22] | Locatie | Soort | Afmetingen[23] | Beschrijving[24] | Afbeelding[25] |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 
|
muurkapiteel | b: 74 cm h: 57 cm |
draken met samengeketende nekken en staarten | 
|
| 2 | 
|
4-zijdig kapiteel | b: 73 cm h: 62 cm (incl. impost: 92 x 86 cm) |
Vier naakte wezens met baarden en grote borsten die leeuwen en draken zogen | 
|
| 3 | 
|
4-zijdig kapiteel | b: 75 cm h: 62 cm |
voorzijde: naakt mannetje met vogel; linkerzijde: naakt mannetje met draak ; achterzijde: naakt mannetje met slang ; rechterzijde: naakt mannetje met gebladerte | 
|
| 4 | 
|
4-zijdig kapiteel | niet bekend (als 2 of 3?) |
voorzijde: het offer van Kaïn en Abel ; linkerzijde: Kaïn doodt Abel ; achterzijde: God vermaant Kaïn ; rechterzijde: Kaïns nageslacht | 
|
| 5 (onder) |
|
4-zijdig 4-voudig kapiteel |
b: 70 cm h: 44 cm (incl. impost: 85 x 61 cm) |
voorzijde: Isaak zegent Jakob en Esau verkoopt zijn eerstgeboorterecht aan Jakob ; linkerzijde: verzoening tussen Jakob en Esau ; achterzijde: Jakob met zijn familie en kudde ; rechterzijde: Jakobs droom en worsteling met de engel | 
|
| 6 (boven) |
|
4-zijdig 4-voudig kapiteel |
b: 75 cm h: 50 cm (incl. impost: 90 x 75 cm) |
voorzijde: naar elkaar toe gekeerde en van elkaar afgewende mannetjes ; linkerzijde: langhalzige vogels die in hun vleugels pikken ; achterzijde: twee gehurkte en starende mannetjes ; rechterzijde: naar elkaar toe gekeerde en van elkaar afgewende vogels met lange snavels | 
|
| 7 (onder) |
|
4-zijdig 4-voudig kapiteel |
niet bekend (als 5?) |
voorzijde: Abraham ontmoet de drie engelen bij de eik te Mamre ; linkerzijde: Abraham offert een ram ; achterzijde: Abraham offert Isaak (met een ram prominent op de achtergrond) ; rechterzijde: Abraham biedt de drie engelen gastvrijheid | _-_Maastricht_-_20146495_-_RCE-07.jpg)
|
| 8 (boven) |
|
4-zijdig 4-voudig kapiteel |
niet bekend (als 6?) |
voorzijde: twee vogels en twee menselijke wezens die naar elkaar toelopen ; linkerzijde: loslopende honden met lange snuiten en scherpe tanden en twee naakte figuren tussen gebladerte die naar elkaar toelopen ; achterzijde: loslopende honden en een hond die een wild zwijn aanvalt ; rechterzijde: twee paar vogels | 
|
| 9 | 
|
4-zijdig kapiteel | niet bekend (als 2 of 3?) |
voorzijde: Bileam en de ezel ; linkerzijde: Siamese tweelingen ; achterzijde: twee achterwaarts vallende jongemannen en twee draken met samengeketende nekken die zich in de borst bijten ; rechterzijde: twee mannelijke sirenen met puntige hoofddeksels en schilden, die elkaar met vissen slaan | 
|
| 10 (Heimo-kapiteel) |
|
4-zijdig kapiteel | niet bekend (als 2 of 3?) |
voorzijde: Heimo biedt een kapiteel aan Maria aan ; linkerzijde: draken ; achterzijde: stieren en ossen ; rechterzijde: leeuwen | .jpg)
|
| 11 | 
|
4-zijdig kapiteel | niet bekend (als 2 of 3?) |
voorzijde: loslopende leeuwen ; linkerzijde: vogels ; achterzijde: twee in elkaar gevlochten spiralen van gebladerte ; rechterzijde: vogels | 
|
| 12 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 1?) |
drie naakte figuren, waarvan de middelste de linker aan zijn been trekt; de rechter figuur is zittend | 
|
| 13 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
naar elkaar toegewende vogels tussen gebladerte pikken in hun eigen vleugels | 
|
| 14 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
boven: vier mannen aan het werk in een wijngaard; onder: vier draken | 
|
| 15 | 
|
muurkapiteel | b: 70 cm h: 55 cm |
draakachtige vogels die naakte menselijke wezens aanvallen | 
|
| 16 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
demonisch uitziende vogels vallen twee gehurkte menselijke figuren aan die leeuwen doden | 
|
| 17 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
twee mannen in gevecht met leeuwen, slangachtige monsters en een gevleugelde draak | 
|
| 18 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
mannen in gevecht met vogels | 
|
| 19 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
boven: vier naakte menselijke wezens in gebladerte; onder: vechtende monsters | 
|
| 20 | 
|
muurkapiteel | niet bekend (als 15?) |
vogels met samengeketende nekken en staarten | 
|
| 21 |
|
3-zijdig muurkapiteel | niet bekend | spiraalvormige takken van drie strengen met gebladerte; geen console | 
|
| 22 |
|
4-zijdig kapiteel met console | niet bekend | kapiteel: twee rijen rechtopstaande bladeren; console: buste van een dier met een brede kop, kleine laagstaande oren, grote ogen, een brede neus en een grote snor, dat zijn twee voorpoten naar zijn mond brengt |  |
| 23 |
|
4-zijdig kapiteel met console | niet bekend | kapiteel: tussen de hoekvoluten bevinden zich aan elke zijde vier rechtopstaande, schermvormige bladeren; console: portretbuste van man met opengesperde ogen, snor en open mond, en aan weerszijde van zijn hoofd armen in lange, wijde mouwen; met zijn rechterhand raakt hij zijn kin aan; zijn linkerhand is achter zijn oor |  |
| 24 |
|
4-zijdig kapiteel met console | niet bekend | kapiteel: tussen de primitief vormgegeven mannetjes op de hoeken bevindt zich aan elke zijde een spiraalvormige tak met gebladerte; console: als kapiteel #23, alleen heeft de man een baard en halflange haren, en is zijn rechteroog hoger geplaatst dan het linker; met zijn rechterhand wijst hij naar het rechteroog |  |
| 25 |
|
4-zijdig 4-voudig kapiteel met console |
niet bekend | kapiteel: drie rijen palmetten en omgekrulde balderen; console: schaapachtig wezen met achterpoten (?) aan weerszijde van de kop geplaatst | 
|
| 26 |
|
4-zijdig 4-voudig kapiteel met console |
niet bekend | kapiteel: als #25; console: leeuw die met zijn voorpoten het hoofd vasthoudt; grote, opengesperde ogen en een open muil met veel tanden | 
|
| 27 |
|
4-zijdig kapiteel met console | niet bekend | kapiteel: als #24; console: als #25 |  |
| 28 |
|
4-zijdig kapiteel met console | niet bekend | kapiteel: als #22; console: ronde kop of masker met brede grijns, waarbij veel tanden en een uitgestoken tong te zien zijn |  |
| 29 |
|
4-zijdig kapiteel met console | niet bekend | kapiteel: als #22; console: langwerpig, ovaal masker met baard en snor |  |
| 30 |
|
3-zijdig muurkapiteel | niet bekend | als #21, maar verfijnder uitgevoerd; geen console |
|
Zie ook
- Lijst van schilderijen, beelden en monumenten in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek
- Lijst van kapitelen in het westwerk van de Sint-Servaasbasiliek
- Lijst van beelden in Maastricht
- Bronnen, noten en referenties
- Bosman, A.F.W. (1990): De Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht. Bouwgeschiedenis en historische betekenis van de oostpartij. Clavis Kunsthistorische Monografieën, deel IX. De Walburg Pers, Zutphen. ISBN 906011-688-7
- (de) Diepen, H.A. (1931): Die Romanische Bauornamentik in Klosterrath: Und die Nord-Französische Bauplastische Invasion am Maas und Niederrhein im Letzten Drittel des XIIten Jahrhunderts. Martinus Nijhoff, Den Haag (tekst deels online)
- (en) Hartog, E. den (1992): Romanesque Architecture and Sculpture in the Meuse Valley. Maaslandse Monografieën #8. Eisma, Leeuwarden/Mechelen. ISBN 90-74252-04-4
- (en) Hartog, E. den (2002): Romanesque Sculpture in Maastricht. Bonnefantenmuseum, Maastricht. ISBN 9072251318
- Hartog, E. den (2015): 'Kunst en cultuur van 800 tot in de vroege dertiende eeuw'. In: P. Tummers e.a. (red.): Limburg. Een geschiedenis, deel 1, tot 1500. LGOG, Maastricht. ISBN 978-90-819602-2-9
- Haye, R. de la (2012): 'Locus iste sanctus est... Over het iconografisch programma van de kapitelen van de kooromgang van de Onze Lieve Vrouwekerk van Maastricht', in: Publications (PSHAL #142), pp. 9-47. LGOG, Maastricht. ISSN 0167-6652
- Nispen tot Sevenaer, E.O.M. van (1926/1974): De monumenten in de gemeente Maastricht. Deel 2. Arnhem (online tekst)
- Timmers, J.J.M. (1971): De kunst van het Maasland. Maaslandse Monografieën (groot formaat), deel 1. Van Gorcum, Assen. ISBN 90-232-0726-2
- ↑ Den Hartog (1992), pp. 126, 137.
- ↑ Bosman, p. 40.
- ↑ Den Hartog (2002), p. 115.
- ↑ Bosman, pp. 31-34.
- ↑ Bosman, pp. 143-149.
- ↑ Bosman, p. 61.
- ↑ 'Heimo blijft geheim', op website trouw.nl, 28 juni 2002.
- ↑ Al in 1926 stelde Diepen in zijn dissertatie overeenkomsten vast tussen de romaanse bouwsculptuur in Maastricht, Rolduc en Eisenach (Diepen, p. 40 e.v.).
- ↑ Den Hartog (2002), pp. 101-118, 327.
- ↑ Bosman, pp. 127-131.
- ↑ Den Hartog (1992), p. 126.
- ↑ Bosman, pp. 26-31.
- ↑ Den Hartog (2002), pp. 158-159.
- ↑ a b Den Hartog (2015), p. 297.
- ↑ Den Hartog (2002), pp. 184-221.
- ↑ Den Hartog (2002), pp. 216-217, 220-221.
- ↑ a b Bosman, p. 58.
- ↑ 'Romaanse kerkzuilen antisemitisch', op website volkskrant.nl, 18 oktober 2003.
- ↑ Den Hartog (2002), pp. 262-266.
- ↑ 'De Romaanse beeldwereld en het Middeleeuwse wereldbeeld', op website zichtopmaastricht.nl.
- ↑ De la Haye (2012), pp. 9-47.
- ↑ NB: de nummering wijkt af van die bij Bosman, p. 48, en Den Hartog, tegenover p. 426.
- ↑ Den Hartog (2002), tabel tegenover p. 427.
- ↑ Den Hartog (2002), tegenover p. 426, en pp. 451-457.
- ↑ NB: het merendeel van onderstaande afbeeldingen zijn opnamen uit het begin van de 20e eeuw, deels van gipsmodellen die de detaillering van de originelen enigszins missen.
