Chronischevermoeidheidssyndroom: verschil tussen versies
Nieuw kopje me de belangrijkste symptomen toegevoegd (dit is namelijk niet hetzelfde als de diagnosecriteria). |
Symptomen, diagnose, oorzaak kort toegevoegd aan het sjabloon. Labels: nowiki toegevoegd Visuele tekstverwerker |
||
Regel 2: | Regel 2: | ||
{{Disclaimer medisch lemma}} |
{{Disclaimer medisch lemma}} |
||
{{Infobox aandoening |
{{Infobox aandoening |
||
| naam = Chronischevermoeidheidssyndroom |
| naam = Chronischevermoeidheidssyndroom |
||
| afbeelding = |
| afbeelding = |
||
| specialisatie = [[Reumatologie]], [[revalidatiegeneeskunde]], [[endocrinologie]], [[infectieziekten (medische specialiteit)|infectieziekten]], [[neurologie]], [[immunologie]], [[huisartsgeneeskunde]], [[kindergeneeskunde]], andere specialisten in ME/CVS<ref name="NICE2021"><nowiki>{{cite web |title=Myalgische encefalomyelitis (of encefalopathie)/chronisch vermoeidheidssyndroom: diagnose en behandeling: NICE-richtlijn|url=https://www.nice.org.uk/guidance/ng206/resources/myalgic-encephalomyelitis-or-encephalopathychronic-fatigue-syndrome-diagnosis-and-management-pdf-66143718094021 |url-status=live |publisher=</nowiki>[[National Institute for Health and Care Excellence]] (NICE) {{!}}date=29 oktober 2021 {{!}}access-date=9 maart 2024 {{!}}archive- |
|||
⚫ | |||
| gerelateerd = Myalgische encefalomyelitis, post-viraal vermoeidheidssyndroom |
|||
| DiseasesDB = |
|||
| symptomen = Post-exertionele malaise, langdurige vermoeidheid, niet-verkwikkende slaap, geheugen- en concentratieproblemen. |
|||
⚫ | |||
| |
| duur = Langdurig |
||
| |
| oorzaken = Onbekend |
||
| |
| diagnose = Gebaseerd op symptomen |
||
| |
| behandeling = Symptomatisch |
||
⚫ | |||
| eMedicineSubj = med |
|||
| ICD10 = {{ICD10|R|53||r|50}} |
|||
⚫ | |||
| MedlinePlus = 001244 |
|||
⚫ | |||
| |
| eMedicineSubj = med |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
}} |
}} |
||
Versie van 25 mei 2024 19:32
{{Infobox aandoening
| naam = Chronischevermoeidheidssyndroom
| afbeelding =
| specialisatie = Reumatologie, revalidatiegeneeskunde, endocrinologie, infectieziekten, neurologie, immunologie, huisartsgeneeskunde, kindergeneeskunde, andere specialisten in ME/CVSCitefout: Na het label <ref>
ontbreekt het afsluitende label </ref>
(CVS) (oftewel chronic fatigue syndrome, CFS) is een syndroombeschrijving die eind jaren 1980 werd geïntroduceerd door de Centers for Disease Control and Prevention (CDC) naar aanleiding van twee ziekte-uitbraken in de Verenigde Staten.[1] Vermoed wordt dat het hier twee uitbraken van de ziekte myalgische encefalomyelitis (ME) betrof.
In een deel van de medische literatuur werden de diagnoses ME en CVS vervolgens door elkaar gebruikt[2] of samengevoegd tot de dubbelterm 'ME/CVS'. Later verschenen er nieuwe definities van CVS en verschoof geleidelijk de betekenis. In de ICD-10 viel CVS onder onverklaarde vermoeidheid en malaise. In de ICD-11 valt CVS, net als ME, onder het post-viraal vermoeidheidssyndroom.
Volgens de CDC is het hoofdkenmerk van het chronischevermoeidheidssyndroom inspanningsintolerantie, ook wel Post-Exertionele Malaise (PEM) genoemd : een relatief geringe inspanning leidt al tot uitputting, waarbij bovendien het herstel langer dan 24 uur duurt.[3]
Hoewel de term CVS oorspronkelijk alleen was bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek,[4] wordt hij tegenwoordig ook gebruikt in de klinische praktijk. Omdat CVS alleen een beschrijving van klachten is, is nader medisch onderzoek altijd gewenst.
Geschiedenis
De diagnose myalgische encefalomyelitis dateert uit 1956[5] toen kort na elkaar diverse uitbraken van de ziekte hadden plaatsgevonden[6] en bij enkele autopsies ontstekingen in hersenen en ruggenmerg werden geconstateerd.[7][8] Voor die tijd was als diagnose (epidemische) Neuromyasthenie gebruikelijk.[9] De Canadese wetenschapper Byron Hyde[2] geeft als enkele eerdere diagnoses die min of meer hetzelfde ziektebeeld beschrijven atypische poliomyelitis en spierreuma (Sydenham, 1681).[10] Beschrijvingen van het ziektebeeld gaan, aldus Hyde, terug tot papyrus-fragmenten van 1900 en 1400 v.Chr.
De diagnose ME werd – met de doorgaans weggelaten toevoeging benigne (goedaardig) – in 1969 opgenomen in de ziekteclassificatie van de Wereld Gezondheidsorganisatie, waar het tegenwoordig staat gerangschikt onder postviraal vermoeidheidssyndroom in het hoofdstuk 'overige hersenaandoeningen'. In Nederland wordt door onder andere het UWV gebruikgemaakt van de van de WHO-classificatie afgeleide CAS-code,[11] waar ME met de code N690 staat vermeld als ziekte van het zenuwstelsel.
In Japan is de ziekte bekend geworden onder de naam "Low natural killer cell syndrome", naar een veel voorkomende afwijking.
Nadat het CDC in 1994 een relatief eenvoudig te hanteren set van criteria voor de werkdiagnose "chronisch vermoeidheidssyndroom" had geïntroduceerd, raakte de diagnose ME in het wetenschappelijk onderzoek in onbruik; vrijwel al het onderzoek op dit gebied vond sindsdien plaats bij mensen die voldoen aan deze criteria voor CVS. Een uitzondering hierop is het werk van de Nightingale Research Foundation. Sinds 2007 is de internationale specialistenorganisatie IACFS/ME, in navolging van veel patiëntenorganisaties, voorstander van het gebruik van de gecombineerde aanduiding ME/CVS.
Symptomen
ME/CVS is een heterogene aandoening. De klachten kunnen daardoor per patiënt verschillen. Enkele vaak voorkomende symptomen[12][13][14] zijn:
- Invaliderende vermoeidheid: onvoldoende energie hebben om de dag door te komen.
- Postexertionele malaise: symptomen verslechteren na het leveren van een inspanning. Patiënten omschrijven dit vaak als een 'crash' of 'terugval'.[14]
- Niet-herstellende slaap: zelfs na een goede nachtrust wakker worden alsof men helemaal niet geslapen heeft.
- Cognitieve beperkingen zoals een verminderd concentratievermogen, hersenmist (‘brain fog’)[14] en desoriëntatie.
- Orthostatische intolerantie: toename van klachten in rechtopstaande positie.
- Gevoeligheid voor licht en geluid.
- Maag- en darmklachten.
- Pijn in de spieren en gewrichten, hoofdpijn, terugkerende keelpijn, pijnlijke lymfeklieren.
Postexertionele malaise of PEM wordt als een van de typerende klachten van het syndroom beschouwd.[15][16] PEM is een verergering van symptomen die vaak optreedt met uren of dagen vertraging, disproportioneel is tot de activiteit, en een langdurige hersteltijd vraagt van uren, dagen, weken of langer.[17][18]
Diagnose
Diagnosecriteria
De symptomen van CVS zijn in de wetenschappelijke literatuur diverse malen uitgewerkt tot criteria. De definities verschillen onderling sterk van elkaar.
De bekendste criteria, en het meest gebruikt, zijn de CDC-criteria van 1994.[4] Deze luiden samengevat als volgt:
- Hoofdcriterium: klinisch geëvalueerde chronische vermoeidheid die:
- onverklaarbaar is;
- continu aanwezig is, of herhaaldelijk terugkeert;
- nieuw is, of een duidelijk begin heeft (niet het hele leven al aanwezig);
- niet het resultaat is van voortdurende belasting;
- niet duidelijk minder wordt door rust;
- een aanzienlijke afname van het vroegere activiteitenniveau op het gebied van werk, studie, sociale of persoonlijke activiteiten tot gevolg heeft.
- Nevencriteria: het tegelijkertijd voorkomen van ten minste vier van de volgende symptomen. Deze symptomen moeten allemaal een periode van ten minste zes achtereenvolgende maanden aanhouden of gedurende deze periode steeds weer terugkeren. Ze mogen niet reeds hebben bestaan voor de vermoeidheid begon.
- de patiënt geeft aan dat hij of zij een verslechtering van het kortetermijngeheugen of van het concentratievermogen ervaart die zo ernstig is dat het een aanzienlijke vermindering van het vroegere activiteitenniveau op het gebied van werk, studie, sociale of persoonlijke activiteiten tot gevolg heeft;
- zere keel;
- gevoelige cervicale of axillaire lymfeklieren;
- spierpijn;
- hoofdpijn die qua vorm, patroon en ernst nieuw is;
- slaap waar de patiënt niet van uitrust;
- na inspanning malaisegevoel dat meer dan 24 uur aanhoudt;
- pijn in verschillende gewrichten zonder zwelling of roodheid.
- Uitsluitingscriteria: de diagnose CVS mag niet worden gesteld als de vermoeidheid kan zijn veroorzaakt door:
- een bekende aandoening die vermoeidheid als gevolg heeft (moet dus worden onderzocht);
- een ernstige depressie met psychotische of melancholische kenmerken;
- medicijnen met vermoeidheid als bijverschijnsel;
- eetstoornissen (anorexia, boulimia of eetbuistoornis);
- ernstige obesitas;
- misbruik van alcohol of andere middelen.
Volgens een vergelijkend onderzoek zouden ME-patiënten niet meer dan de helft uitmaken van alle personen die aan deze criteria voldoen.[19] De auteurs achten het belang van inspanningsintolerantie onderbelicht.
Differentiaaldiagnose
Bij een patiënt die klachten heeft van chronische vermoeidheid kunnen de volgende ziekten overwogen worden.[20] Sommige ziekten komen veel voor (depressies, anemie, schildklierafwijkingen, diabetes mellitus), sommigen zijn (zeer) zeldzaam (myasthenia gravis, SLE, polio). Afhankelijk van bijkomende klachten, leeftijd, geslacht, vaccinatiestatus, etniciteit, buitenlandse reizen, eventuele afwijkingen bij lichamelijk onderzoek en oriënterend laboratoriumonderzoek zijn bepaalde klachten meer of minder waarschijnlijk.
- Psychisch
- Depressie.
- Burn-out.
- Surmenage (synoniem overspannenheid).[21]
- Angststoornissen, met name hypochondrie.
- Internistisch
- Anemie.
- Hypothyreoïdie.
- Diabetes mellitus.
- Hormonale afwijkingen van bijnier, schildklier of hypofyse.
- SLE (Systemische lupus erythematodes).
- Infectieus
- Zeer veel verschillende infecties, o.a. hepatitis.
- Postpoliosyndroom (zeldzaam in Nederland door vaccinaties).
- Lymeziekte.
- EBV, veroorzaker van de ziekte van Pfeiffer.
- Neurologisch.
- Overig
Prevalentie
De prevalentie van CVS varieert afhankelijk van de gebruikte onderzoeksmethoden en diagnosecriteria.[22] Een epidemiologisch onderzoek in Chicago uit 1999 gaf aan dat CVS voorkomt bij 0.42% van de volwassen bevolking.[23] Dat zou betekenen dat ongeveer 1 op 250 personen aan CVS lijdt. Bij jongeren en adolescenten zou de prevalentie hoger liggen.[24] In een systematische review uit 2020 wordt de prevalentie van ME/CFS geschat op 0.89%.[22]
In Nederland en België zijn weinig cijfers beschikbaar over hoe frequent CVS is. Volgens een enquete-onderzoek onder huisartsen uit 1997 is de prevalentie van CVS in Nederland 112 per 100.000 personen.[25] De Nederlandse Gezondheidsraad gaf in aan dat er vermoedelijk 'tussen de 30.000 en 40.000 patiënten' zijn in Nederland, al erkende men dat dit een ruwe schatting is.[12]
Sommige wetenschappers vermoeden dat het aantal ME/CVS-patiënten drastisch zal stijgen door de langetermijneffecten van de COVID-19 pandemie.[26]
Prognose
Het verloop van CVS is variabel en onvoorspelbaar.[27] Een systematische review uit 2005 schatte het mediaan herstelpercentage bij ME/CVS op 5 procent.[28][29] Zo’n 40 procent van de patiënten rapporteert beterschap doorheen de tijd.[28]
Jongeren en adolescenten met ME/CVS hebben een betere prognose.[30][31][29] Een meerderheid kan educatieve of beroepsmatige activiteiten hervatten[30][31], al blijven klachten aanwezig.[32]
Oorzaken
CVS is een syndroomomschrijving en geeft dus geen oorzaak aan. Hoewel de term is bedoeld voor het onderscheiden van patiënten die lijden aan myalgische encefalomyelitis (ME), valt niet uit te sluiten dat ook anderen aan de gestelde criteria voldoen. Zeker als de ruime CDC-criteria van 1994 worden gehanteerd, is het dan ook niet verrassend dat bij wetenschappelijk onderzoek naar CVS een gevonden afwijking altijd slechts bij een gedeelte van de onderzochte patiënten voorkomt. In onderzoek waarbij de striktere Canadese criteria worden toegepast wordt een abnormaal lage efficiëntie van de ATP-productie gemeten.[33]
Omdat nog niet systematisch is onderzocht in hoeverre dat steeds dezelfde patiënten zijn, kunnen de gevonden afwijkingen niet automatisch worden toegeschreven aan de ziekte ME. Een sluitende biomedische verklaring is dan noodzakelijk.
Ontstaan
CVS ontstaat in veel gevallen na een acute infectie, hoewel sommige patiënten een langzaam, sluipend begin ervaren. Ook bloedtransfusies en vaccinaties zijn met het ontstaan van de aandoening in verband gebracht.[34]
Er zijn aanwijzingen voor een relatie met bepaalde veelvoorkomende virussen, waaronder herpesvirussen zoals het Epstein-Barrvirus,[35] maar ook enterovirussen zoals Coxsackie B[6] en poliovirussen.[6] Bij een onderzoek in 2007[36] werden bij 82% van de volgens CVS-criteria onderzochte patiënten enterovirussen aangetoond in maagbiopten. Bij vrijwel alle patiënten werd een milde chronische ontsteking geconstateerd.
Fysieke en mentale stress kunnen de aandoening verergeren.
Behandeling
Er is geen geneeswijze bekend; behandelingen gericht op diverse symptomen helpen sommige patiënten. De behandeling bestaat daarom vooral uit symptoombestrijding. Daarnaast zijn er experimenten, onder meer met hoge doses van vitamine B of carnitine. Omdat CVS een complex ziektebeeld is, bestaat het risico dat alle klachten van de patiënt hieraan worden toegeschreven waardoor bijkomende ziektes worden gemist.
Het lijkt erop dat degenen bij wie CVS vroeg is vastgesteld, en voldoende rust nemen in de acute fase van de ziekte, bij terugvallen het meest herstellen. Overmatige inspanning kan de symptomen verergeren. In een retrospectief, niet vergelijkend, ongeblindeerd onderzoek naar het effect van azithromycine, een antibioticum, werd door 58 van 99 patiënten aangegeven dat hun klachten verminderden. Het niveau van de stof acetylcarnitine was in deze groep ook lager.[37] Het mechanisme van dit effect, dat nog in nader onderzoek bevestigd zou moeten worden, is nog onbegrepen; ook de auteurs geven in hun hypothesen naar aanleiding van deze bevinding niet aan dat ze verwachten dat dit door een effect op een bacteriële infectie zou komen. Retrospectieve onderzoeken hebben in de geneeskunde slechts een zeer beperkte bewijskracht.
Bij een subgroep van patiënten die een inefficiënte ATP-productie hebben is een verhoging van deze productie effectief. Gemiddeld werd de ATP-productie met 44% verbeterd en de klinische klachten verbeterden vergelijkbaar.[38] De behandeling bestaat uit het verhogen van de stoffen die betrokken zijn bij de ATP-productie en verminderen van stoffen die de productie schaden.
In Engeland, België en Nederland is getracht om patiënten te behandelen met een combinatie van cognitieve gedragstherapie en geleidelijke activering. De veronderstelling daarbij is dat men soms niet weet wat de lichamelijke oorzaak van de klachten is. Dat wil echter niet zeggen dat de klachten dus psychisch zijn. Omdat de oorzaak dus onduidelijk is, kan die ook niet behandeld worden met cognitieve gedragstherapie. Wel kan gewerkt worden aan de negatieve gevolgen van CVS. Negatieve gevolgen kunnen angst, boosheid, de uitval op werk en school of vermijding van beweging of juist over-activiteit zijn. Door aan deze negatieve gevolgen te werken kan een verbetering van de klachten worden bereikt. Deze filosofie wordt onder andere aangehangen door het Nederlands Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid, waar op basis van een biopsychosociaal model met cognitieve gedragstherapie wordt gewerkt. Volgens een Belgische evaluatie-studie leidt deze benadering tot een negatief effect op het functioneren.[39][40] Een ander onderzoek concludeert tot positieve effecten op enkele symptomen (vermoeidheid, stemming en lichamelijke fitheid) bij sommige CVS/ME-patiënten maar leidde niet tot een verbetering in cognitieve functies of levenskwaliteit.[41] Het Nijmeegse model bleek bij een bevolkingsonderzoek wel toepasbaar op psychische vermoeidheid, maar niet op CVS.[42]
Cognitieve gedragstherapie wordt (met een heel andere invalshoek) ook wel gebruikt om het leren omgaan met een chronische ziekte te vergemakkelijken en op die manier de levenskwaliteit te verbeteren. Bij CVS worden er wat dat betreft evenwel betere resultaten gerapporteerd over methoden als pacing (afwisseling van activiteit en rust) en envelope (opbouwen van reserve). Hier is nog geen wetenschappelijk onderzoek naar gedaan.[43][44]
Wetenschappelijk onderzoek
Nederland
Wetenschappelijk onderzoek naar CVS wordt in Nederland voornamelijk gefinancierd via ZonMw en door het Zorginstituut Nederland. Daarbij is de aandacht lange tijd uitgegaan naar cognitieve gedragstherapie met het Nederlands Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid als uitvoerder.
In 2021 startte ZonMw een nieuw programma waarbij de nadruk ligt op biomedisch onderzoek naar ME/CVS en waarvan de doelstellingen in samenwerking met patiënten, wetenschappers en behandelaren werden opgesteld. Dit onderzoeksprogramma heeft een looptijd van 10 jaar en een budget van € 28,5 miljoen.[45] In de eerste subsidieronde werden twee samenwerkingsverbanden gefinancierd: ME/CFS Lines onder leiding van Judith Rosmalen en het Nederlandse ME/CVS Cohort- en Biobank-consortium (NMCB) onder leiding van Jos Bosch.[46] Een motie van de heer Nico Drost om het budget voor het ME/CVS-onderzoeksprogramma te verhogen met €4,4 miljoen werd in september 2023 aangenomen door de Tweede Kamer.[47]
Noorwegen
In een kleinschalig fase-II-onderzoek naar de effectiviteit van Rituximab (merknaam MabThera®) bij 30 ME/CVS-patiënten bleek dat tien van de vijftien ME/CVS-proefpersonen een vermindering van hun symptomen vertoonden en twee personen volledig herstelden.[48] De studie werd uitgevoerd door twee Noorse oncologen: professoren Øystein Fluge en Olav Mella van het Haukland Universitair Ziekenhuis[49][50] te Bergen (Noorwegen). Het fase-III onderzoek toonde echter aan dat Rituximab niet geassocieerd was met klinische verbetering bij ME/CVS-patiënten.[51] De documentaire 'Left-out' gaat dieper in op het Noorse onderzoek en de teleurstelling die de negatieve resultaten veroorzaakten.[52]
Verenigd Koninkrijk
In 2021 startte een grootschalig DNA-onderzoek naar mogelijke genetische risicofactoren voor ME/CVS in het Verenigd Koninkrijk.[53] Het onderzoek wordt geleid door professor Chris Ponting van het Medical Research Council Human Genetics Unit aan de Universiteit van Edinburgh.[54] Meer dan 26.000 personen deden aan het onderzoek mee[55], waardoor het de grootste studie naar ME/CVS tot op heden is.[56] Bij het onderzoek worden patiënten en patiëntenvertegenwoordigers nauw betrokken.[57]
Richtlijnen
Nederland
Medisch arbeidsongeschiktheidscriterium
In 1996 kwam het Tijdelijk instituut coördinatie en afstemming (Tica) met een richtlijn over het medisch arbeidsongeschiktheidscriterium,[58] met een aparte paragraaf over 'moeilijk objectiveerbare aandoeningen' zoals CVS. Daarin is als leidraad gegeven: Het feit dat er geen lichamelijke of psychische oorzaken gemeten of aangetoond kunnen worden betekent niet dat er daarom geen stoornissen, beperkingen en handicaps bestaan. De conclusie van deze richtlijn werd in 2000 opgenomen als nota van toelichting bij het schattingsbesluit arbeidsongeschiktheidswetten uit 2000.[59]
Verzekeringsprotocol 2007
In 2007 publiceerde de Gezondheidsraad een verzekeringsprotocol voor CVS.[60] In dit protocol erkent de Gezondheidsraad CVS als een reële en invaliderende aandoening, met zowel fysieke als cognitieve beperkingen. Vanuit de patiëntenorganisaties is dit protocol niettemin sterk bekritiseerd. De organisaties stellen onder meer dat de omschrijving van het ziektebeeld onherkenbaar is en dat er overdreven aandacht is voor Cognitieve Gedragstherapie.[61][62]
CBO-richtlijn 2013
In 2013 bracht het CBO een richtlijn voor CVS uit, in samenwerking met het Nederlands Huisartsen Genootschap, de ME/CVS-Stichting Nederland en de Steungroep ME en Arbeidsongeschiktheid.[63] In deze richtlijn wordt cognitieve gedragstherapie als enige behandeling aanbevolen.
Gezondheidsraad 2018
De Gezondheidsraad concludeerde in haar rapport over ME/CVS uit 2018: "Behandeling van ME/CVS kan niet gericht zijn op de aanpak van de oorzaken van de ziekte, bij gebrek aan goed inzicht daarin. Wel is het soms mogelijk de symptomen van de ziekte te verlichten." [64] Ook cognitieve gedragstherapie is een te overwegen behandelingsoptie, zo vond de meerderheid van de commissie. Niettemin merkte het rapport op dat cognitieve gedragstherapie niet beschouwd kan worden als een naar algemeen medische maatstaven adequate behandeling waartoe patiënten verplicht kunnen worden.[64]
Nieuwe richtlijn 2023-2026
In 2023 ging de ontwikkeling van een nieuwe multidisciplinaire richtlijn ME/CVS van start. De richtlijnontwikkeling wordt gefinancierd door het Ministerie van VWS. De Nederlandse Internisten Vereniging (NIV) is penvoerder van het project en het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten zal de methodologische ondersteuning bieden.[65] Uiterlijk 1 mei 2026 zal de richtlijn ME/CVS gefinaliseerd worden.[65]
België
De Belgische Hoge Gezondheidsraad publiceerde in 2020 een nieuw advies over ME/CVS.[66] Het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV) publiceerde in januari 2024 een nieuwe conventie voor multidisciplinair diagnostisch centra voor ME/CVS. Deze overeenkomst voorziet een terugbetalingsregeling voor de diagnose van ME/CVS en behandeling met cognitieve gedragstherapie. Tot op heden ondertekende enkel één ziekenhuis, het Multidisciplinair diagnostisch centrum voor CVS in het UZ Leuven, de overeenkomst.[67]
Overige landen
Naast Nederland[68] en België[66] zijn richtlijnen voor ME/CVS uitgebracht in Canada,[69][70][71] Australië,[72] Engeland,[73][74][75] de Verenigde Staten,[76][77][78] Noorwegen[79] en de Europese unie.[80]
Schrijfwijze
Ook komen de schrijfwijzen chronisch vermoeidheidssyndroom[81][82][83][84] en chronische vermoeidheidssyndroom[85] voor. Die schrijfwijzen zijn volgens Pinkhof Geneeskundig woordenboek echter onjuist, aangezien niet het syndroom maar de vermoeidheid chronisch is.[85]
Zie ook
Externe links
- ME/CVS Stichting Nederland
- ME/cvs Vereniging
- Steungroep ME en Arbeidsongeschiktheid
- (en) IACFS/ME
- (en) A Hummingbirds' Guide to M.E.
- (en) Nightingale Research Foundation
- (en) CDC: Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome
Noten en referenties
- ↑ Holmes GP, Kaplan JE, Gantz NM, Komaroff AL, Schonberger LB, Strauss SE, Jones JF, Dubois RE, Cunningham-Rundles C, Pahwa S, Tosato G, Zegans LS, Purtilo DT, Browh N, Schooles RT, Brus I. "Chronic fatigue syndrome: A working case definition", Annals of Internal Medicine 108:387-389, 1988
- ↑ a b Hyde BM (red.), "The Clinical and Scientific Basis of Myalgic Encephalomyelitis / Chronic Fatigue Syndrome", Nightingale Research Foundation, Ottawa, Canada with editorial and conceptual advice from Levine P and Goldstein J., 1992, ISBN 0-9695662-0-4
- ↑ CDC, "Recognition and management of Chronic Fatigue Syndrome. A resource guide for health care professionals", 2006
- ↑ a b Keiji Fukuda, M.D., M.P.H., Stephen E. Straus, M.D., Ian Hickie, M.D., F.R.A.N.Z.C.P., Michael C. Sharpe, M.R.C.P., M.R.C. Psych., James G. Dobbins, Ph.D., Anthony L. Komaroff, M.D., F.A.C.P. and the International Chronic Fatigue Syndrome Study Group. Title: The Chronic Fatigue Syndrome: A Comprehensive Approach to its Definition and Study. Bron: Annals of Internal Medicine, Vol. 121, December 15, 1994, pp. 953-9
- ↑ Acheson DE, "A New Clinical Entity?", Leading Article, Lancet, 26 mei 1956, pp. 789-90
- ↑ a b c Ramsay A. Melvin, "Postviral Fatigue Syndrome. The saga of Royal Free disease", Londen, 1986, ISBN 0-906923-96-4
- ↑ Pellew RAA, Miles JAR, "Further investigations on a disease resembling poliomyelitis seen in Adelaide", Medical Journal of Australia, 1955, Sep 24;2(13):480-2
- ↑ Wallis AL, "An investigation into an unusual illness seen in Epidemic and Sporadic Form in a General Practice in Cumberland in 1955 and subsequent years", M.D. Thesis, Edinburgh University
- ↑ Parish JG, "Early outbreaks of 'epidemic neuromyasthenia'", Postgraduate Medical Journal, 1978, Vol 54, 711-717
- ↑ Sydenham T, "The Works of Thomas Syndenham, M.D.", (vertaling uit de Latijnse tekst van Greenhill WA door Latham RG), Vol. 1, Londen, Sydenham Society, 1847
- ↑ CAS code (website UWV)
- ↑ a b ME/CVS - Advies - Gezondheidsraad. www.gezondheidsraad.nl (19 maart 2018). Geraadpleegd op 23 mei 2024.
- ↑ Carruthers, B. M., van de Sande, M. I., De Meirleir, K. L., Klimas, N. G., Broderick, G. (2011-10). Myalgic encephalomyelitis: International Consensus Criteria. Journal of Internal Medicine 270 (4): 327–338. ISSN:1365-2796. PMID: 21777306. PMC: 3427890. DOI:10.1111/j.1365-2796.2011.02428.x.
- ↑ a b c (en) CDC, Symptoms of Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome. Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (22 mei 2024). Geraadpleegd op 23 mei 2024.
- ↑ Hoge Gezondheidsraad. myalgische encefalomyelitis/ chronisch vermoeidheidssyndroom. Advies nr. 9508. October 2020.
- ↑ Committee on the Diagnostic Criteria for Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (2015). Beyond Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome: Redefining an Illness. National Academies Press (US), Washington (DC). ISBN 978-0-309-31689-7.
- ↑ National Institute for Health and Care Excellence (NICE). Myalgic encephalomyelitis (or encephalopathy)/chronic fatigue syndrome: diagnosis and management. 29 October 2021
- ↑ Multidisciplinair diagnostisch centrum voor ME/CVS | RIZIV. www.riziv.fgov.be. Geraadpleegd op 23 mei 2024.
- ↑ Jason, L.A., Torres-Harding, S.R., Jurgens, A., & Helgerson, J., "Comparing the Fukuda et al. criteria and the Canadian case definition for chronic fatigue syndrome" 2004, Journal of Chronic Fatigue Syndrome, 12, 37-52
- ↑ Compendium differentiële diagnostiek in de interne geneeskunde, onder redactie Prof.dr.Reitsma, W.D. (2005) Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
- ↑ Overspannen, depressief, burn-out of chronisch vermoeid: een diagnostische grabbelton? Huisarts en Wetenschap, april 2009
- ↑ a b (en) Lim, Eun-Jin, Ahn, Yo-Chan, Jang, Eun-Su, Lee, Si-Woo, Lee, Su-Hwa (24 februari 2020). Systematic review and meta-analysis of the prevalence of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis (CFS/ME). Journal of Translational Medicine 18 (1): 100. ISSN:1479-5876. PMID: 32093722. PMC: 7038594. DOI:10.1186/s12967-020-02269-0.
- ↑ (en) Jason, L. A., Richman, J. A., Rademaker, A. W., Jordan, K. M., Plioplys, A. V. (11 oktober 1999). A community-based study of chronic fatigue syndrome. Archives of Internal Medicine 159 (18): 2129–2137. ISSN:0003-9926. PMID: 10527290. DOI:10.1001/archinte.159.18.2129.
- ↑ (en) Jason, Leonard A., Katz, Ben Z., Sunnquist, Madison, Torres, Chelsea, Cotler, Joseph (1 augustus 2020). The Prevalence of Pediatric Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome in a Community-Based Sample. Child & Youth Care Forum 49 (4): 563–579. ISSN:1573-3319. PMID: 34113066. PMC: PMC8186295. DOI:10.1007/s10566-019-09543-3.
- ↑ Prevalentie van het chronische-vermoeidheidsyndroom en het primaire-fibromyalgiesyndroom in Nederland | NTVG. www.ntvg.nl (5 augustus 1997). Geraadpleegd op 23 mei 2024.
- ↑ (en) Komaroff, Anthony L., Bateman, Lucinda (18 januari 2021). Will COVID-19 Lead to Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome?. Frontiers in Medicine 7. ISSN:2296-858X. DOI:10.3389/fmed.2020.606824.
- ↑ Arild Angelsen and Trude Schei. 2024. EMEA survey of ME/CFS patients in Europe: Same disease, different approaches and experiences. European ME Alliance (EMEA).
- ↑ a b Cairns, R., Hotopf, M. (2005-01). A systematic review describing the prognosis of chronic fatigue syndrome. Occupational Medicine (Oxford, England) 55 (1): 20–31. ISSN:0962-7480. PMID: 15699087. DOI:10.1093/occmed/kqi013.
- ↑ a b (en) Ghali, Alaa, Lacout, Carole, Fortrat, Jacques-Olivier, Depres, Karine, Ghali, Maria (2022-10). Factors Influencing the Prognosis of Patients with Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome. Diagnostics 12 (10): 2540. ISSN:2075-4418. DOI:10.3390/diagnostics12102540.
- ↑ a b Bell, D. S., Jordan, K., Robinson, M. (2001-05). Thirteen-year follow-up of children and adolescents with chronic fatigue syndrome. Pediatrics 107 (5): 994–998. ISSN:1098-4275. PMID: 11331676. DOI:10.1542/peds.107.5.994.
- ↑ a b Rowe, Katherine S. (2019). Long Term Follow up of Young People With Chronic Fatigue Syndrome Attending a Pediatric Outpatient Service. Frontiers in Pediatrics 7: 21. ISSN:2296-2360. PMID: 30847333. PMC: 6393360. DOI:10.3389/fped.2019.00021.
- ↑ (en) Brown, Molly M., Bell, David S., Jason, Leonard A., Christos, Constance, Bell, David E. (2012-09). Understanding Long‐Term Outcomes of Chronic Fatigue Syndrome. Journal of Clinical Psychology 68 (9): 1028–1035. ISSN:0021-9762. PMID: 22753044. PMC: PMC3940158. DOI:10.1002/jclp.21880.
- ↑ Myhill S, Booth N.E., McLaren-Howard J (2009). "Chronic fatigue syndrome and mitochondrial dysfunction". Int J Clin Exp Med (2009) 2, 1-16. PMID 19436827
- ↑ De Becker P, McGregor N, De Meirleir K (2002), "Possible Triggers and Mode of Onset of Chronic Fatigue Syndrome", Journal of Chronic Fatigue Syndrome, 10 (2) 3-18
- ↑ Vernon S, Whistler T, Cameron B, Hickie I, Reeves W, Lloyd A (2006), "Preliminary evidence of mitochondrial dysfunction associated with post-infective fatigue after acute infection with Epstein Barr Virus", BMC Infect Dis. Jan 31;6 (1):15 16448567
- ↑ Chia, J.K.S., Chia, A.Y. (2006), "Chronic fatigue syndrome is associated with chronic enterovirus infection of the stomach", Journal of Clinical Pathology
- ↑ R. C. Vermeulen en H. R. Scholte, "Azithromycin in Chronic Fatigue Syndrome (CFS): An analysis of clinical data", Journal of Translational Medicine, augustus 2006.
- ↑ Myhill, Sarah, Norman E. Booth, John McLaren-Howard. "Chronic fatigue syndrome and mitochondrial dysfunction." International journal of clinical and experimental medicine 2.1 (2009). PMID 23236553
- ↑ RIZIV, "Referentiecentra voor het Chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS), evaluatierapport 2002-2004"
- ↑ B. van Houdenhove, "What is the aim of cognitive behaviour therapy in patients with chronic fatigue syndrome?", Journal of Psychotherapy and Psychosomatics, 2006;75(6):396-7.
- ↑ O'Dowd H., Gladwell P., Rogers C. A., Hollinghurst S., Gregory A. (2006) Cognitive behavioural therapy in chronic fatigue syndrome: a randomised controlled trial of an outpatient group programme. Health Technol Assess. 2006 Oct;10(37):iii-iv, ix-x, 1-121.
- ↑ 2005 Song, S., Jason, L. A., "A population based study of CFS experienced in differing patient groups. An effort to replicate Vercoulen et al.'s model of CFS", Journal of Mental Health, 14, 3, 277-289
- ↑ National Collaborating Centre for Primary Care, “Chronic Fatigue Syndrome/Myalgic Encephalomyelitis (or Encephalopathy): diagnosis and management of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis (or encephalopathy) in adults and children”, draft for consultation, september 2006
- ↑ ZonMW, "Onderzoeksprogramma CVS", juli 2006
- ↑ Onderzoeksprogramma ME/CVS. ZonMw (24 april 2024). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ Eerste biomedisch onderzoek naar ME/CVS van start. ZonMw (24 april 2023). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2024. www.tweedekamer.nl. Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ Fluge, Øystein, Bruland, Ove, Risa, Kristin, Storstein, Anette, Kristoffersen, Einar K. (2011). Benefit from B-lymphocyte depletion using the anti-CD20 antibody rituximab in chronic fatigue syndrome. A double-blind and placebo-controlled study. PloS One 6 (10): e26358. ISSN:1932-6203. PMID: 22039471. PMC: 3198463. DOI:10.1371/journal.pone.0026358.
- ↑ (en) Haukeland University Hospital op Engelse Wikipedia
- ↑ (en) Haukeland universitetssykehus
- ↑ Fluge, Øystein, Rekeland, Ingrid G., Lien, Katarina, Thürmer, Hanne, Borchgrevink, Petter C. (7 mei 2019). B-Lymphocyte Depletion in Patients With Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. Annals of Internal Medicine 170 (9): 585–593. ISSN:1539-3704. PMID: 30934066. DOI:10.7326/M18-1451.
- ↑ Left Out, LEFT OUT (De Bortgjemte) - ME/CFS Documentary (Subtitled) (29 januari 2020). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ Devereux-Cooke, Andy, Leary, Sian, McGrath, Simon J., Northwood, Emma, Redshaw, Anna (19 juli 2022). DecodeME: community recruitment for a large genetics study of myalgic encephalomyelitis / chronic fatigue syndrome. BMC Neurology 22 (1): 269. ISSN:1471-2377. DOI:10.1186/s12883-022-02763-6.
- ↑ (en) Chris Ponting Research Group. The University of Edinburgh. Gearchiveerd op 16 juli 2020. Geraadpleegd op 16 juli 2020.
- ↑ (en) Connolly, Anne, Closing participant recruitment - Thank you!. DecodeME (15 november 2023). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ (en) Home. DecodeME. Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ (en) About the ME/CFS Biomedical Partnership. DecodeME. Gearchiveerd op 16 juli 2020. Geraadpleegd op 16 juli 2020.
- ↑ Tica, "Richtlijn Medisch Arbeidsongeschiktheidscriterium", mededeling 19 september 1996, nr. M 96 122
- ↑ Werkgelegenheid, Ministerie van Sociale Zaken en, Besluit van 8 juli 2000 tot vaststelling van een algemene maatregel van bestuur houdende nieuwe regels betreffende de vaststelling van de mate van arbeidsongeschiktheid ingevolge de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering, de Wet arbeidsongeschiktheidsverzekering zelfstandigen en de Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Schattingsbesluit arbeidsongeschiktheidswetten). zoek.officielebekendmakingen.nl (25 juli 2000). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ "Verzekeringsgeneeskundige protocollen. Chronische-vermoeidheidssyndroom. Lumbosacraal radiculair syndroom.", Gezondheidsraad, 2007/12, april 2007
- ↑ Broeder, G. den: "Verzekeringsgeneeskundig protocol Chronische-vermoeidheidssyndroom", Lees ME #2, ME/CVS Vereniging, mei 2007
- ↑ Steungroep ME en Arbeidsongeschiktheid, "Nieuw: keuringsprotocol voor ME/CVS", Steungroepnieuws, jrg. 7, nr. 3, september 2007
- ↑ CBO. Richtlijn Diagnose, behandeling, begeleiding en beoordeling van patiënten met het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS). Utrecht, februari 2013, overzicht
- ↑ a b Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ME/CVS - Advies - Gezondheidsraad. www.gezondheidsraad.nl (19 maart 2018). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ a b Ontwikkeling richtlijn ME/CVS van start. Federatie Medisch Specialisten (18 juli 2023). Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ a b Hoge Gezondheidsraad,MYALGISCHE ENCEFALOMYELITIS /CHRONISCH VERMOEIDHEIDSSYNDROOM, 2020. Gearchiveerd op 26 december 2022. Geraadpleegd op 11 december 2022.
- ↑ Multidisciplinair diagnostisch centrum voor ME/CVS | RIZIV. www.riziv.fgov.be. Geraadpleegd op 15 mei 2024.
- ↑ Gezondheidsraad,ME/CVS; Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, 19 maart 2018, 2018. Gearchiveerd op 26 december 2022. Geraadpleegd op 11 december 2022.
- ↑ Hyde B. M., "The Complexities of Diagnosis", in: Jason L. A., Fennel P. A., Taylor R. R., "Handbook of Chronic Fatigue Syndrome", John Wiley & Sons, ISBN 0-471-41512-X
- ↑ Carruthers B. M., Jain A. K., DeMeirleir K. L., Peterson D. L., Klimas N. G., Lerner A. M., Bested A. C., Flor-Henry P., Joshi P., Powles A. C. P., Sherkey J. A., Van de Sande M. I., "Myalgic Encephalomyelitis / Chronic Fatigue Syndrome: Clinical Working case Definition, Diagnostic and Treatment Protocols", Journal of Chronic Fatigue Syndrome, 2003, Vol. 11 (1)
- ↑ Carruthers BM, Sande M van de, "Myalgic Encephalomyelitis / Chronic Fatigue Syndrome: a clinical case definition and guidelines for medical practitioners. An overview of the Canadian Consensus Document", 2005, ISBN 0-9739335-0-X
- ↑ South Australian Department of Human Services, "ME/CFS Guidelines. Myalgic Encephalopathy (ME) / Chronic Fatigue Syndrome (CFS). Management Guidelines for General Practitioners", 2004, ISBN 0-7308-9334-0
- ↑ Shephard C, Chaudhuri A, "ME/CVS/PVFS. An exploration of the key clinical issues", ME Association, Buckingham, Engeland, 2001
- ↑ NICE / The National Institute for Health and Care Excellence, Myalgic encephalomyelitis (or encephalopathy)/chronic fatigue syndrome: diagnosis and management, 2021. Gearchiveerd op 4 december 2022. Geraadpleegd op 4 december 2022.
- ↑ National Institute for Health and Clinical Excellence, "Chronic fatigue syndrome / Myalgic encephalomyelitis (or encephalopathy); diagnosis and management", Londen, 2007
- ↑ Institute of Medicine (IOM), Beyond Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome: Redefining an Illness, 2015. Gearchiveerd op 4 december 2022. Geraadpleegd op 4 december 2022.
- ↑ Eleanor Stein, "Assessment and Treatment of Patients with ME/CFS: Clinical Guidelines for Psychiatrists", 2005
- ↑ Jason L. A., Jordan K., Miike T., Bell D. S., Lapp C., Torres-Harding S., Rowe K., Gurwitt A., DeMeirleir K., Van Hoof Els "A Pediatric Case Definition for Myalgic Encephalomyelitis and Chronic Fatigue Syndrome", The Haworth Press, 2006
- ↑ Nasjonalt kunnskapssenter for helsetjenesten, "Diagnostisering og behandling av kronisk utmattelsessyndrom / myalgisk encefalopati (CFS/ME)", Nr 9-2006, ISBN 82-8121-097-4
- ↑ EUROMENE, European Network on Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (EUROMENE): Expert Consensus on the Diagnosis, Service Provision, and Care of People with ME/CFS in Europe, 2021. Gearchiveerd op 4 december 2022. Geraadpleegd op 4 december 2022.
- ↑ Wat is het Chronisch Vermoeidheidssyndroom? Nederlands Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid/GGZ-Amsterdam UMC (okt 2022 bekeken)
- ↑ Ik heb ME/CVS. Thuisarts/Nederlands Huisartsen Genootschap (okt 2022 bekeken)
- ↑ Nieuwe aanpak van chronisch vermoeidheidssyndroom succesvol. Radboud UMC, 19 nov 2013
- ↑ Chronisch vermoeidheidssyndroom. Jeroen Bosch Ziekenhuis (okt 2022 bekeken)
- ↑ a b Citefout: Onjuist label
<ref>
; er is geen tekst opgegeven voor referenties met de naamPinkhof2012