Lidwoord: verschil tussen versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud

In de regel

Versie van 31 aug 2015 21:41

Een lidwoord of artikel is in de taalkundige benoeming een functiewoord dat wordt verbonden met een ander woord. Dit andere woord is meestal een zelfstandig naamwoord, maar in bepaalde constructies kan het ook om andere woordsoorten gaan.

Het lidwoord heeft als voornaamste functie de bepaaldheid van het woord waar het bij hoort aan te duiden. Bij bepaalde lidwoorden wordt verwezen naar iets dat eerder is vastgesteld. Zo is in de zin "Heb jij de kat gevonden?" eerder vastgesteld om welke of wat voor kat het gaat, terwijl het in de zin "Heb jij een kat gevonden?" gaat om een kat in het algemeen.^[1] Daarnaast kan het lidwoord ook andere informatie verschaffen over het betreffende hoofdwoord, bijvoorbeeld over het geslacht (in geval van een zelfstandig naamwoord) of de syntactische functie ervan.

Algemene kenmerken en evolutie

Lang niet alle talen kennen lidwoorden. Ook in de Indo-Europese talen was het lidwoord oorspronkelijk niet aanwezig, totdat zich in een aantal subfamilies – waaronder de Germaanse en Romaanse talen – uit de afgezwakte vormen van het aanwijzend voornaamwoord het bepaalde lidwoord ontwikkelde. Het Oudgrieks kende zes bepaalde lidwoorden (drie voor het enkelvoud en drie voor het meervoud). Het onbepaalde lidwoord ontwikkelde zich uit het telwoord één. Vermoedelijk gebeurde dit in de periode van het Frankische Rijk. Vanuit deze talen werd het gebruik van lidwoorden vervolgens overgenomen door een aantal andere talen die in Europa gesproken werden, zoals het Albanees, het Hongaars en de Keltische talen. In het oostelijker deel van Europa drong deze taalvernieuwing niet door, vandaar dat bijvoorbeeld het Russisch nooit een lidwoord heeft ontwikkeld.^[2]

Lidwoorden worden echter ook aangetroffen in andere taalfamilies dan de Indo-Europese, bijvoorbeeld in Semitische en Polynesische talen.

Het lidwoord staat vaak voor het zelfstandig naamwoord, maar soms ook erachter (bijvoorbeeld in het Albanees). Soms gedraagt het lidwoord zich als een cliticum, waarbij het aan het zelfstandig naamwoord is "vastgehecht" en niet als afzonderlijk woord voorkomt.

Het lidwoord in verschillende talen

Nederlands

Zie Nederlandse_grammatica#Lidwoorden en Geslacht (Nederlands) voor een uitgebreider overzicht

Net als in veel andere (Indo-Europese) talen worden lidwoorden in het Nederlands altijd voor het zelfstandig naamwoord waar ze bij horen geplaatst en hebben daarbij vooral de functie om de (on)bepaaldheid van het zelfstandig naamwoord aan te duiden. Daarnaast verschaffen de lidwoorden enige informatie over het woordgeslacht ervan.

Het Nederlands kent drie gewone lidwoorden: de, het en een. Het wordt vaak uitgesproken als 't en een als 'n .

De lidwoorden de (mannelijk, vrouwelijk en meervoud) en het (onzijdig en verkleinwoord enkelvoud) zijn bepaalde lidwoorden; met "de straat" of "het boek" wordt verwezen naar één bepaalde straat of één bepaalde boek. Het lidwoord een (alleen enkelvoud, bij meervoud wordt een weggelaten) is onbepaald; met "een straat" en "een boek" wordt een straat of boek in het algemeen bedoeld.

Daarnaast is er nog het ontkennende lidwoord geen dat gebruikt wordt om de afwezigheid van iets aan te duiden: ik heb geen boek.

Lidwoorden in andere talen

Lidwoorden in talen in (en ten zuiden van) Europa
■ onbepaalde en bepaalde lidwoorden

■ alleen bepaalde lidwoorden

■ onbepaalde en aangehechte bepaalde lidwoorden

■ alleen aangehechte bepaalde lidwoorden

■ geen lidwoorden

Aangehechte lidwoorden

In de Noord-Germaanse talen wordt een bepaald lidwoord doorgaans gehecht aan het zelfstandig naamwoord in kwestie:

in het Zweeds: granatträdet – de granaatappelboom (maar: ett granatträd – een granaatappelboom).
in het Deens: kirkegården – de begraafplaats (maar: en kirkegård – een begraafplaats).
in het Noors: lyktestolpen – de lantaarnpaal (maar: en lyktestolpe – een lantaarnpaal).
in het Faeröers: husið – het huis (maar: eitt hus – een huis).
in het IJslands: glugginn – het raam (maar: gluggi – raam; het IJslands kent nl. geen onbepaalde lidwoorden).

De talen beperken zich echter niet tot aangehechte lidwoorden. Zodra er een bijvoeglijk naamwoord in het spel komt, komt er ook een niet-aangehecht bepaald lidwoord bij. Soms vervalt in dat geval de aanhechting.

in het Zweeds: Det friska granatträdet – de gezonde granaatappelboom.
in het Deens: Den dystre kirkegården – de sombere begraafplaats.
in het Noors: Den grå lyktestolpen – de grijze lantaarnpaal.

Aangehechte lidwoorden komen ook in andere talen voor:

in het Roemeens: bunicul – de opa.

Lidwoorden waar het Nederlands die niet gebruikt

Weer andere talen gebruiken een lidwoord waar in het Nederlands geen lidwoord staat, zoals in het Frans en Duits.

Frans

Le pain – het brood (het ding)
Du pain – brood (als stofnaam)
Des maisons – huizen (om een onbepaald meervoud aan te duiden)
Il mange du fromage – hij eet kaas (dit is een derde soort lidwoord, het article partitif ofwel delend lidwoord)

Duits

Aber da läuft der Karl! – Maar daar rent Karl!
Du kennst doch die Marie. – Je kent Marie toch.

Wanneer men in het Duits over een bekende spreekt, kan het bepaald lidwoord toegevoegd worden dat past bij het geslacht van diegene. In sommige Nederlandse dialecten komt dit ook voor, althans wanneer het om mannen gaat.

Talen zonder lidwoorden

Voorbeelden van talen zonder lidwoorden zijn het Latijn, het Russisch en het Fins. Andere talen, waaronder het Iers, kennen alleen een bepaald lidwoord.

Ook het Nederlands kende oorspronkelijk geen lidwoorden^[bron?]. In het Oudnederlands ontbraken ze nog, het Middelnederlands kende ze echter al wel.

Generiek en categoraal

Voorts worden nog generische/generieke en categor(i)ale lidwoorden onderscheiden.

Een generisch lidwoord ziet eruit als een gewoon bepaald lidwoord, maar het is niet specifiek voor het woord waar het bij staat.

De mens is sterfelijk

Het spreekt vanzelf dat we hier niet een specifiek iemand op het oog hebben, maar bedoelen dat sterfelijkheid een kenmerk van alle mensen is, van de mens in het algemeen.

Een categoriaal lidwoord is een onbepaald lidwoord dat betrekking heeft op een hele categorie.

Hij is niet bang voor een slang

Uiteraard slaat dit niet op één specifieke slang, maar op de hele slangencategorie (Hij is niet bang voor slangen).

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Begrippenlijst
↑ Nicoline van der Sijs, Dialectatlas van het Nederlands, Amsterdam 2011, elfde druk, p. 73

[1] Begrippenlijst

[2] Nicoline van der Sijs, Dialectatlas van het Nederlands, Amsterdam 2011, elfde druk, p. 73

[1]

[2]

@@ Regel 30: / Regel 30: @@
 * in het [[Noors]]: lyktestolp''en'' – ''de'' lantaarnpaal (maar: ''en'' lyktestolp''e'' – ''een'' lantaarnpaal).
 * in het [[Faeröers]]: hus''ið'' – ''het'' huis (maar: ''eitt'' hus – ''een'' huis).
-* in het [[IJslands]]: glugg''inn'' – ''het'' raam (maar: gluggi – raam [het IJslands kent geen onbepaalde lidwoorden]).
+* in het [[IJslands]]: glugg''inn'' – ''het'' raam (maar: gluggi – raam; het IJslands kent nl. geen onbepaalde lidwoorden).
 De talen beperken zich echter niet tot aangehechte lidwoorden. Zodra er een bijvoeglijk naamwoord in het spel komt, komt er ook een niet-aangehecht bepaald lidwoord bij. Soms vervalt in dat geval de aanhechting.
@@ Regel 46: / Regel 46: @@
 * Du pain – brood (als stofnaam)
 * Des maisons – huizen (om een onbepaald meervoud aan te duiden)
-* Il mange ''du'' fromage – hij eet kaas (dit is een derde soort lidwoord, het ''article partitif'')
+* Il mange ''du'' fromage – hij eet kaas (dit is een derde soort lidwoord, het ''article partitif'' ofwel [[delend lidwoord]])
 ;Duits: