Taboe

Zie Taboe (televisieprogramma) voor het gelijknamige televisieprogramma

Totem und Tabu van Freud uit 1913

Een taboe is iets dat wordt beschouwd als ongepast om te gebruiken, te doen of over te spreken.

Het schenden van een taboe in een bepaalde cultuur kan leiden tot reputatieschade, sociale uitsluiting of andere vormen van repercussie. Soms kan het schenden van een taboe leiden tot rechterlijke vervolging.

Etymologie

Het woord taboe is afkomstig uit het Tongaans van Polynesië (tapu of tabu), waar het stond voor een religieus verbod op bepaalde plaatsen, voorwerpen, personen of handelingen. Het eerste gebruik van het woord taboe in het westen in de betekenis van 'niet toegestaan' stamt uit het reisverslag van James Cook over een bezoek aan Tonga. De bewoners legden uit dat bepaalde zaken verboden waren, omdat dit volgens hen "taboe" was: "When anything is forbidden to be eaten, or made use of, they say that it is taboo."

Ontstaan van taboes

Er bestaan verschillende mogelijke verklaringen voor de oorsprong van taboes. Terwijl sommige verklaringen antropologisch zijn en taboes uitleggen als historische en culturele ervaringen, legt de psychoanalytische theorie de nadruk op taboes als onbewuste fenomenen die van generatie op generatie worden doorgegeven.

Antropologische visie

Steven Pinker suggereert in zijn boek How the Mind Works dat taboes hun oorsprong vinden in aangeboren overlevingsgedrag. Zo denkt hij dat taboes die in verband staan met lijken, ontstaan zijn door een instinctieve, levensreddende weerzin tegen dragers van ziekteverwekkers. Dit verschijnsel noemt hij "intuitive microbiology": "microbiologie zonder bewijs". Dankzij de ontdekking van microben en het daaraan gekoppelde belang van hygiëne, kwam er een wetenschappelijke, rationele verklaring voor deze taboes, die intuïtief juist bleken te zijn geweest maar tegelijkertijd overbodig werden dankzij de sterk verbeterde hygiëne.

Eerdergenoemde instinctieve overlevingsdrang ligt volgens Pinker ook ten grondslag aan veel andere taboes; de aversie tegen bijvoorbeeld incest wordt dan gevoed door de intuïtief bespeurde dreiging van inteelt.

Psychoanalytische visie

Sigmund Freud postuleert in zijn Totem en taboe het taboe als veroorzaakt door sterke onbewuste motivaties en wijst erop dat er maar twee echt 'universele' taboes bestaan: incest en vadermoord, die volgens hem ook aan de basis lagen van het ontstaan van de moderne maatschappij.

De Duitse psycholoog Wilhelm Wundt legde uit dat taboes oorspronkelijk niets anders waren dan geobjectiveerde angst voor de demonische kracht die in een object verborgen zou zitten, wat Freud als een oppervlakkige verklaring verwierp. Hij claimt dat de overeenkomsten tussen obsessieve neurotici en taboe-opleggers op een psychologische conditie duidt die in het onbewuste overheerst.

Soorten taboes

Taboes kunnen betrekking hebben op

• het dieet (bijvoorbeeld halal/koosjer, boeddhistisch vegetarisme, hindoeïstisch vegetarisme en het verbod op kannibalisme);
• seksuele activiteiten of relaties (bijvoorbeeld tussen rassen, homoseksualiteit, prostitutie, incest, bestialiteit, pedofilie, necrofilie);
• lichamelijke beperkingen of ongewoon lichamelijk functioneren (bijvoorbeeld winderigheid), gewoonten met betrekking tot lichaamsfuncties (bijvoorbeeld neuspeuteren of in het openbaar winden laten);
• drugsgebruik;
• de aanwezigheid van ongeschonden geslachtsorganen (bijvoorbeeld besnijdenis of vrouwenbesnijdenis);
• het ontbloten van lichaamsdelen (bijvoorbeeld enkels in de Victoriaanse tijd, de haren van vrouwen in de Islam, naaktheid in de VS);
• bepaald taalgebruik (bijvoorbeeld politiek incorrect taalgebruik en dirty talk);
• religie (sommige gelovige mensen zullen kritiek of spot met hun god(en) of religieuze leiders als beledigend ervaren);
• ziektes en handicaps (praten over kanker of aids ligt bij sommige mensen gevoelig);
• het spreken tegen bepaalde familieleden (bij de Aboriginals, zie onder);
• taboes in een sollicitatiegesprek, zoals het bespreken van zwangerschap, seksuele geaardheid, kinderwens etc;

Andere voorbeelden van taboes in de westerse cultuur zijn de dood of zelfmoord.

Wat een taboe is, wordt bepaald door de culturele, religieuze of politieke context.

In westerse landen dook het begrip taboe op in maatschappelijke discussies rondom politieke correctheid. Ook wordt het gebruikt om strategieën in meer dagelijks taalgedrag te verklaren (zoals eufemistische en pregnante uitdrukkingen). De zogeheten taboes in de westerse cultuur zijn echter meestal geen echte taboes in de antropologische zin van het woord, maar onderwerpen of discussies die over het algemeen gemeden worden bijvoorbeeld omdat ze gênant of pijnlijk zijn of tot ruzies kunnen leiden. Een voorbeeld van een algemeen voorkomend taboe in de Westerse samenleving in de antropologische zin van het woord is het incesttaboe.

Behalve de Polynesiërs staan vooral ook de Australische Aboriginals bekend om een streng en uitgewerkt taboesysteem. In de meeste Australische culturen was of is het verboden binnen bepaalde familierelaties, bijvoorbeeld schoonzoon-schoonmoeder, met elkaar te spreken; men behelpt zich met gebarentaal of, als het niet anders kan, met een speciaal soort taal die grammaticaal gelijk is aan de gewone taal maar heel andere, niet belaste woorden gebruikt.

Wetenswaardigheden

• Onderzoeksbureau TNS NIPO deed in 2006 verslag van een onderzoek in Nederland naar zaken die men op dat moment taboe vond. Op de derde plaats stond 'Stelen van de werkgever', op de tweede plaats 'Mishandelen van gezinsleden' en bovenaan 'Begeerte naar je eigen kind'.

Zie ook

• Fady