Vrijthof (Maastricht)

Vrijthof
Overzicht Vrijthof met Sint-Janskerk, Sint-Servaasbasiliek, Hoofdwacht en muziekkiosk
Geografische informatie
Locatie	Maastricht
Wijk	Binnenstad (Maastricht)
Lengte	ca. 160-190 m
Breedte	ca. 100-120 m
Algemene informatie
Naam sinds	vóór 1223
Bestrating	fijn grind, kasseien (pleinranden)
Bebouwing	38 rijksmonumenten, waaronder Sint-Janskerk, Sint-Servaasbasiliek, Hoofdwacht, Generaalshuis en Spaans Gouvernement
Portaal    Maastricht

Het Vrijthof rond 1750 - rechts de perroen

Het Vrijthof vóór de kerkrestauraties (ca 1870)

Het Vrijthof (Maastrichts: de Vriethof) is een plein in de binnenstad van Maastricht. Het is het grootste en bekendste plein in het centrum van de Limburgse hoofdstad. Het plein is vooral bekend vanwege de vele monumenten (waaronder een voor Nederland unieke 'kerkentweeling'), diverse culturele voorzieningen, een groot aantal caféterrassen en de evenementen die er regelmatig plaatsvinden.

Geschiedenis

Archeologische opgravingen hebben aangetoond dat het Vrijthof al vanaf de laat-Romeinse tijd, en vooral in de vroege middeleeuwen een belangrijke begraafplaats is geweest. In 1970 en 1971 werden hier tal van Merovingische graven gevonden met zeer veel bijgaven, waarvan de resultaten nog maar deels gepubliceerd zijn. De aanleg van een nieuwe toegang tot de Vrijthofgarage aan de noordzijde van het plein in 2003, bracht de restanten van zeker vijf Romeinse wegen aan het licht, waarvan de oudste omstreeks het jaar 0 gedateerd kon worden.

De naam van het Maastrichtse plein is wellicht op een vergelijkbare wijze ontstaan als bij enkele andere vrijthoven in de Nederlanden. De oudste vermelding van het Vrijthof dateert uit 1223, toen keizer Frederik II het gebied schonk aan het kapittel van Sint Servaas. Niet het hele plein was eigendom van het kapittel. Het deel van het Vrijthof dat tot de immuniteit van het rijksvrije kapittel behoorde, bestond uit de west- en zuidzijde van het plein, met onder andere de kapittelkerk van Sint-Servaas, de parochiekerk van Sint-Jan, het Sint-Servaas- en Sint-Jacobsgasthuis, en diverse kanunnikenhuizen. De beide gasthuizen zorgden voor de opvang van de vele pelgrims, waaronder ook zieken, die naar het graf van Sint-Servaas kwamen. De huidige Sint-Janskerk ontstond in de 12e of 13e eeuw, toen het kapittel behoefte had aan een aparte parochiekerk, naast de bestaande kapittel- en pelgrimskerk. Zo ontstond de Maastrichtse 'kerkentweeling'.

Gedurende de middeleeuwen was het plein ommuurd, met ijzeren toegangshekken nabij de vier hoeken. Tijdens de zevenjaarlijkse heiligdomsvaarten had het plein een belangrijke functie bij de reliekentoning. Het volk verzamelde zich nabij het oostkoor van de Sint-Servaaskerk en mocht een blik werpen op de relieken van Sint-Servaas en andere heiligen, die vanaf de dwerggalerij van de kerk werden getoond. Voor de Sint-Janskerk bevond zich de Sint-Servaasfontein, met geneeskrachtig water dat afkomstig was van de Sint-Servaasbron in het Jekerdal, waarvandaan het via een waterleidingsysteem naar het Vrijthof getransporteerd werd ten behoeve van de dorstige pelgrims. Voor het oostkoor van de Sint-Servaaskerk lagen tot aan de Franse tijd de Koningskapel en het 'ellendigenkerkhof'.

De rest van het Vrijthof, de noord- en oostkant, inclusief het grootste deel van het plein zelf, behoorde niet tot de immuniteit van het Servaaskapittel, maar tot de tweeherige stad Maastricht. In 1292 liet de bisschop van Luik op de noordoosthoek van het plein een perroen oprichten, als teken van de Luikse vrijheid. Waarschijnlijk stond op de noordwesthoek een vergelijkbaar teken dat de Brabantse jurisdictie symboliseerde. Ertussen, op de plek van het Theater aan het Vrijthof, lag vanaf de middeleeuwen tot eind 18e eeuw het Wittevrouwenklooster. Waarschijnlijk stond eerder op deze plek een palts uit de 9e of 10e eeuw, waarvan in 1980 restanten zijn opgegraven.

Het Vrijthof was soms executieplaats; na de bouw van het stadhuis werd de Markt dat. In 1408 werd, na de overwinning van bisschop Jan van Beieren op de opstandige Luikenaren, de burgemeester van Luik op het plein onthoofd en gevierendeeld. In 1485 werd Willem van der Marck, het "zwijn van de Ardennen" op een schavot op het Vrijthof onthoofd. In 1535 belandden 15 ketterse anabaptisten er op de brandstapel.

Vanaf het moment dat Maastricht vestingstad werd (in 1566) werd het plein gebruikt als exercitieplaats voor het garnizoen en voor militaire parades. Daartoe werd in 1736 de Hoofdwacht gebouwd. Vanaf eind 17e eeuw werd de muur om het Vrijthof vervangen door een hekwerk. In de Franse tijd werd het Vrijthof omgedoopt tot Place d'Armes. Rond diezelfde tijd werden het Sint-Servaasgasthuis, de Sint-Jacobskapel, de Maternuskapel, de Koningskapel en het Wittevrouwenklooster gesloopt. In juni 1942 vond op het plein een Nationaalsocialistische demonstratie plaats, waarvoor het plantsoen met de fin-de-siècle-muziekkiosk moesten wijken.

In de loop der eeuwen moet het plein talloze malen zijn opgehoogd, want het ligt thans 5 meter hoger dan in de Romeinse tijd. In 1737 werd het plein beplant met drie rijen lindebomen. Sinds de bouw van een ondergrondse parkeergarage van 1970-72 is het plein omringd door een dubbele rij platanen.

• 
  Zuidoosthoek met Spaans Gouvernement (1670)
• 
  Noordzijde met klooster Wittevrouwen (1670)
• 
  Vondst Merovingisch grafveld (1970)
• 
  Na oplevering parkeergarage (1972)

Architectuur en bezienswaardigheden

De 'kerkentweeling', rechts de Sint-Servaas

Monumentale panden

Aan het Vrijthof liggen 38 rijksmonumenten, waarmee het plein in de top 10 staat van monumentrijkste straten en pleinen van Maastricht. Het plein wordt gedomineerd door de torens van de Maastrichtse 'kerkentweeling' Sint-Servaas en Sint-Jan. De Sint-Servaasbasiliek, met zijn impossante oostkoor met dwerggalerij en flankerende torens, is ouder en groter dan de Sint-Janskerk. De grotendeels in romaanse stijl gebouwde Sint-Servaas is samen met de naastgelegen gotische kloostergangen en de schatkamer tegen betaling te bezichtigen. De Sint-Jan is gebouwd in de stijl van de Maasgotiek en heeft de hoogste toren van Maastricht, die men in de zomer kan beklimmen. Het straatje dat de protestantse kerk scheidt van de katholieke, heet Het Vagevuur.

Vóór de Sint-Servaas ligt de militaire Hoofdwacht uit 1736 (in 1774 sterk verbouwd). Aan de zuidkant van het plein bevinden zich enkele kanunnikenhuizen, waaronder het Spaans Gouvernement, waarschijnlijk het oudste, nog bestaande woonhuis van Maastricht. Aan de noordkant ligt het Generaalshuis uit 1805, een neoclassicistisch stadspaleis gebouwd in opdracht van een rijke koopman in de Franse tijd. Op de hoek met de Statenstraat staat het voormalig hoofdpostkantoor, een ontwerp van Granpré Molière uit 1914. Aan de andere kant van het Generaalshuis ligt het hotel Du Casque van de Amsterdamse architect Jan Boterenbrood uit 1931 met een fraai art deco-interieur.

• 
  Kanunnikenhuis
• 
  Spaans Gouvernement
• 
  Militaire Hoofdwacht
• 
  Vm. hoofdpostkantoor

Kunst in de openbare ruimte

De oorspronkelijke Luikse perroen werd in 1795 door de Fransen gesloopt. De huidige perroen is het werk van Jean Sondeyker en Jean Huysmans en werd op 7 juli 1955 onthuld. Op het plein bevindt zich een herinneringsplaquette aan de Old Hickory divisie van het Amerikaanse bevrijdingsleger, een ontwerp van Frans Gast. Andere kunstwerken op het Vrijthof zijn de fontein Hawt uuch vas, eveneens van Frans Gast, en het carnavalsmonument 't Zaat herremenieke van Han van Wetering.

Bijzonder zijn ook de antieke lantaarns rondom de koorpartijen van de Sint-Servaas- en Sint-Janskerk. Aan de andere kant van het plein, vlakbij de perroen, staat een oude klok. De muziekkiosk dateert van na de bouw van de ondergrondse parkeergarage.

• 
  Perroen en muziekkiosk
• 
  Fontein Hawt uuch vas
• 
  't Zaat Herremenieke
• 
  Plaquette Old Hickory

Cultuur en horeca

Het Generaalshuis, tegenwoordig Theater aan het Vrijthof

Culturele voorzieningen

Op het Vrijthof bevinden zich naast een groot aantal bezienswaardigheden een aantal belangrijke culturele voorzieningen. Het Museum aan het Vrijthof is sinds 1973 gevestigd in het Spaans Gouvernement. In een aan het Vrijthof grenzende kapel van de Sint-Servaaskerk bevindt zich al sinds de 11e eeuw de Schatkamer Sint-Servaasbasiliek (de ingang bevindt zich echter aan het Keizer Karelplein). De Militaire Hoofdwacht is in 2012 door het Ministerie van Defensie overgedragen aan de gemeente Maastricht. Het gebouw wordt al enkele jaren gebruikt voor tijdelijke exposities. Achter het Generaalshuis, op de terreinen van het voormalige Wittevrouwenklooster, is van 1980-82 het Theater aan het Vrijthof gebouwd. Het Generaalshuis functioneert als entreegebouw van dit theater annex concertzaal. Tot 1977 was in het gebouw de stadsbibliotheek gevestigd. Midden op het plein staat sinds 1856 een muziekkiosk. De huidige kiosk dateert uit 1980.

Evenementen

Tal van evenementen vinden op het Vrijthof plaats, zoals het winterfestival Magisch Maastricht, de opening van het carnavalsseizoen (d'n 11e vaan d'n 11e), het carnaval, de Sint-Servaaskermis, het Preuvenemint en de jaarlijkse openluchtconcerten van de internationaal bekende Maastrichtse violist en orkestleider André Rieu. Tijdens het Maastrichtse carnaval is het Vrijthof het middelpunt van het straatcarnaval. Hier wordt op zondagochtend met een kanon het carnaval 'ingeschoten', waarbij een mascotte in de vorm van een pop ('t Mooswief) wordt omhooggehesen. Drie dagen later wordt het feest hier beëindigd met het naar beneden halen van 't Mooswief.

• 
  Carnaval op het Vrijthof
• 
  Carnavalspop 't mooswief
• 
  Ijsbaan Magisch Maastricht
• 
  Sint-Servaaskermis

Terrassen aan de oostzijde van het plein

Horeca

Aan de westkant van het plein bevindt zich de Groote Sociëteit uit 1760, een van oorsprong militaire sociëteit. Aan de oostkant ligt de Momus uit 1883, van oorsprong een club voor niet-militairen, thans een reguliere horecagelegenheid.

Aan de noordkant van het plein liggen de hotels Du Casque en Dominicain. Het eerste heeft zijn oorsprong in een oude herberg, 'In den Helm'. Aan deze kant van het Vrijthof lagen in vroeger eeuwen veel herbergen met namen als 'In den Winkel', 'De Gulden Copp', 'De Vos', 'In den Liebaert', 'De Gulden Leeuw', 'In de Croone' en 'De Ring'.

Tegenwoordig zijn de meeste horecagelegenheden aan de oostkant van het plein te vinden. Een bekend voorbeeld van een bruin café aan het Vrijthof is 'In den Ouden Vogelstruys' op de hoek van de Platielstraat, naar verluidt het oudste café van de stad (1730). Bijna alle cafés en restaurants hebben ruime terrassen, waaraan het plein een deel van zijn faam te danken heeft.

• 
  Groote Sociëteit
• 
  Sociëteit Momus
• 
  Hotel Du Casque
• 
  In den Ouden Vogelstruys

Trivia

Panorama vanaf toren Sint-Jan

• Volgens een hardnekkig gerucht zou tijdens het Beleg van Maastricht (1579) ergens in of rondom de Sint-Servaaskerk een schat begraven zijn. Van 1810-16 ondernam de schatgraver Willem Heck talloze pogingen om deze schat op te graven. Heck groef vooral in Het Vagevuur, het straatje tussen de Sint-Janskerk en de Sint-Servaaskerk. Uit het feit dat hij in 1820 berooid stierf, kan worden afgeleid dat hij niets gevonden heeft.
• De in 1971-72 gebouwde ondergrondse parkeergarage kwam eind jaren '90 in het nieuws door verzakkingen, waardoor complete herbouw van de garage noodzakelijk was.
• Naast het Generaalshuis bevond zich tot voor enige jaren de galerie van de na zijn dood in opspraak geraakte kunsthandelaar Robert Noortman.
• Op de prestigieuze kunstbeurs TEFAF zijn de wandelpaden tussen de stands vernoemd naar beroemde straten en pleinen. Het Vrijthof ligt hier op de kruising van de Champs-Élysées en Fifth Avenue.
• Op de noordoostelijke hoek van het Vrijthof, bij de perroen, staat een ouderwetse klok, een bekende ontmoetingsplaats (onder andere voor blind dates).

Zie ook

• Lijst van rijksmonumenten in Maastricht/Vrijthof

Bronnen

• Ubachs, P., en I. Evers, Historische Encyclopedie Maastricht. Zutphen, 2005

Referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Vrijthof (Maastricht) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.