Forum Hadriani
| Forum Hadriani Municipium Aelium Cananefatium | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Locatie van Forum Hadriani in Voorburg | ||||
  | ||||
| Situering | ||||
| Land | Nederland | |||
| Locatie | Voorburg | |||
| Coördinaten | 52° 4′ NB, 4° 21′ OL | |||
| Informatie | ||||
| Omschrijving | Romeinse stad | |||
| Datering | 2e eeuw | |||
| Periode | Romeinse Rijk | |||
| Vondstjaar | 1827 | |||
_during_the_Roman_Empire,_with_legend_(NL_language).svg)
| ||||
| ||||
_at_the_ancient_site_of_Aurelium_Cananefatium_Forum_Hadriani_(modern_Voorburg),_Germania_Inferior,_Netherlands_(9548818094).jpg)
Forum Hadriani, in de Romeinse tijd ook bekend als Municipium Aelium Cananefatium, was een Romeinse stad in de provincie Germania Inferior, op de plaats van het huidige Voorburg-west (gemeente Leidschendam-Voorburg).[1] Het gebied van de Romeinse stad ligt pal naast de Prinses Mariannelaan. Forum Hadriani was de meest noordelijk gelegen Romeinse stad (municipium) op het vasteland van Europa.
Geschiedenis
[bewerken | brontekst bewerken]Forum Hadriani was oorspronkelijk een nederzetting in het gebied van de Germaanse stam der Cananefaten, die zich in het westelijk kustgebied van Germania Inferior - tussen (oude) Rijn en (oude) Maasmonding - vestigden. Germaanse stammen waren niet gewend in steden te wonen, die ontstonden pas op Romeins initiatief.[2]
Eerste fase
[bewerken | brontekst bewerken]Bij de Romeinse forten bestonden al burgernederzettingen (vici), maar een stad was een plaats waar het bestuur van een Civitas gevestigd was. De eerste Nederlandse stad ontstond bij Nijmegen (Ulpia Noviomagus Batavorum), na de legering van twee Romeinse legioenen op de Hunerberg en het Kops plateau. Het Cananefaats gebied viel bestuurlijk eerst onder dat van de Bataven. Rond het jaar 40 werd een legioensbasis gebouwd bij Valkenburg, gevolgd door de aanleg van het kanaal van Corbulo rond 50 n.Chr. door de Romeinse generaal Corbulo. Forum Hadriani ontstond zo als een handelspost op de economische verbinding tussen het fort Matilo aan de Rijn (bij Leiden) en de Maas (bij Naaldwijk), maar het was nog geen stad.
De Cananefaten werden beschouwd als een onderstam van de Bataven, bondgenoten van de Romeinen en leverden onder meer soldaten voor de hulptroepen van de legioenen (befaamd waren de ruiterafdelingen) en waren daarom vrijgesteld van belastingen. Bestuurlijke zaken werden geregeld vanuit Nijmegen, of deels uit Lugdunum Batavorum (Katwijk). Lugdunum Batavorum verloor echter zijn belangrijke rol, nadat het in de Bataafse Opstand in 69 verwoest was.
Na de Bataafse Opstand
[bewerken | brontekst bewerken]Na de Bataafse Opstand werd het leger aan de limes gereorganiseerd. In 89 n.Chr. werden de provincies Germania Inferior en Germania Superior losgemaakt van Gallia Belgica, en werd Germania Inferior de meest noordelijke provincie. Tijdens de regering van Domitianus kreeg Forum Hadriani een regiobestuur en mogelijk een Forum.
Hadrianus (117 - 138)
[bewerken | brontekst bewerken]Keizer Hadrianus werd bekend als de reizende keizer, omdat hij meer dan de helft van zijn regeringsperiode op reis was. In 121 en 122 maakte hij een grote rondreis langs de noordwestelijke grenzen van het Rijk, bezocht o.a. Keulen, waar hij stadhouder Aulus Platorius Nepos bezocht. Vandaar trokken zij met het Legio VI Victrix langs de Rijn naar de Noordzeekust, om vervolgens naar Brittannië te varen, waar Nepos in 122 gouverneur werd. Hierbij deden zij waarschijnlijk ook de Cananefaatse nederzetting aan. Tijdens dit bezoek verleende de keizer marktrechten en gaf het dorp zijn naam, Forum Hadriani (Markt van Hadrianus). Kort na zijn bezoek werd de nederzetting - gestimuleerd door het Romeinse leger - geheel herbouwd volgens Romeins ontwerp.
De stichting van een stad volgens Romeins gebruik ging gepaard met het nodige religieuze ceremonieel. De stadsgrens werd afgebakend door een priester met een speciale bronzen ploeg, die een voor groef, en die over de toekomstige poorten en wegen heengetild werd. De geploegde voor werd daarna uitgegraven tot een (droge) gracht.
Antoninus Pius (138-161)
[bewerken | brontekst bewerken]Waarschijnlijk kreeg Forum Hadriani tijdens het bewind van Hadrianus' adoptiefzoon Antoninus Pius, rond het jaar 150 stadsrechten en werd een Municipium. Forum Hadriani werd daarmee de meest noordelijke Romeinse stad op het Europese vasteland. De officiële naam werd toen Municipium Aelium Cananefatium (Aelius was de familienaam van Hadrianus) afgekort tot MAC. Deze afkorting is ook gegraveerd op de Romeinse mijlpalen die in de streek gevonden zijn bij de Haagse nieuwbouwwijk Wateringse Veld, in Rijswijk en in Monster. De mijlpalen gaven de afstand aan naar de stad. Vanwege de Municipium-status wordt Forum Hadriani wel als de op een na oudste stad van Nederland beschouwd, na Noviomagus, het huidige Nijmegen. Het grote aantal mijlpalen dat met de naam van Antoninus Pius gevonden is, duidt op het grote belang dat hij aan een goed functionerend wegennetwerk gaf, met als gevolg de grote bloei van de stad als marktstad. Ook de aanleg van de eerste insteekhaven aan het Kanaal van Corbulo valt in die tijd.
Antoninus Pius was geen reizende keizer zoals zijn voorganger. Hij was evenmin een liefhebber van feesten en spelen, maar gaf de voorkeur aan infrastructurele projecten, wat Voorburg ten goede kwam, zoals de aanleg van de omwalling en een pallisade-hek. Hij is de stamvader van de Antonijnse dynastie.
Door zijn economische betekenis werd Forum Hadriani een belangrijke lokale stad. Om deze reden staat Forum Hadriani ook vermeld op de Peutinger kaart, een soort routekaart uit de Romeinse tijd. De namen Forum Hadriani en Municipium Aelium Cananefatium bleven de gehele Romeinse tijd naast elkaar in gebruik.
Marcus Aurelius (161-180)
[bewerken | brontekst bewerken]In de periode na 170 voerden Chaukische piraten aanvallen uit op de Noordzeekust, de kusten van het Kanaal in Gallië en Brittannia en verder naar het zuiden tot aan de Golf van Biskaje. Het Romeinse leger antwoordde door kustversterkingen aan te leggen, waaronder de stenen ommuring aan de stadswal in Voorburg.
Inmiddels is beargumenteerd dat de stad vanaf het einde van de tweede eeuw n.Chr. naast een stedelijke functie ook een militaire context kreeg, vooral als logistiek centrum ten behoeve van het leger, maar ook als onderdeel van de militaire infrastructuur van het gebied.[3]
Laat-Romeinse tijd
[bewerken | brontekst bewerken]Na verloop van tijd kreeg Forum Hadriani te kampen met epidemieën en overvallen door Saksische piraten en weer later met toenemende wateroverlast en invallen van de Frisii. Vermoedelijk na de val van het Gallische keizerrijk (274) raakte de stad ontvolkt. Na de Romeinse herovering van de Rijndelta onder leiding van Constantius I Chlorus werd de stad aan het einde van de derde eeuw niet opnieuw opgebouwd en bevolkt. Forum Hadriani is daarna steeds verder in verval geraakt. In de vroege middeleeuwen werden de stenen van de huizen waarschijnlijk van het terrein verwijderd om elders te worden hergebruikt. Op de plaats waar de stad ooit stond is nu niets meer te zien, al bevinden zich nog wel veel restanten onder de grond, en volgden middeleeuwse wegen het Romeinse stratenpatroon. Het Voorburgse park Arentsburg ligt grotendeels over de restanten van Forum Hadriani. In dit park is in 2000 een gedenkzuil opgericht ter herinnering aan de Romeinse stad. In de aangrenzende wijk is de loop van de stadsmuur in het straatpatroon aangegeven.
De stad
[bewerken | brontekst bewerken]De stad was omgeven door een muur, met een weergang op ongeveer 4 meter hoog, waarboven de borstwering van ongeveer 1 meter. Buiten de muur was een dubbele V-vormige (droge) gracht. Binnen de stad was volgens Romeins gebruik een rechthoekig stratenpatroon aangelegd, met als hoofdstraat de Cardo maximus van ongeveer 400 meter, met twee parallel-assen en de Decumanus van 300 meter met 3 parallel-straten. Met een oppervlakte van ongeveer 300 bij 400 meter was Forum Hadriani een middelgrote plaats, met alle specifieke eigenschappen van een Romeinse stad. De stadsmuur had met meerdere poorten, langs het recht stratenpatroon stonden diverse stenen gebouwen, tempeltjes een groot badhuis en een herberg. Het rechthoekige stratenpatroon omvatte ongeveer 20 insulae, niet allemaal van gelijke grootte, waarbinnen naast de algemene gebouwen percelen voor particuliere bewoning uitgegeven werden. De percelen waren lang en smal, met aan de straatzijde winkel of woning, erachter tuinen en waterputten. Het type huis staat bekend als Streifenhaus of strip house (strookwoning). In totaal woonden er ongeveer 1000 mensen, dat is ter vergelijking meer dan het Romeinse Maastricht.
Het Forum, de marktplaats, lag niet aan de hoofdstraat maar tegenover de insteekhaven.
De haven
[bewerken | brontekst bewerken]In 2007/2008 werd een insteekhaven ontdekt, die rond 160 in een natuurlijke (verlande) restgeul in de stad uitgegraven was. De haven had een lengte van 110 meter en een taps toelopende breedte van 41 meter in het zuiden en 28 meter in het noorden. De aansluiting op het kanaal van Corbulo is niet bekend, maar het kanaal lag hier ongeveer op dezelfde plaats als de Vliet.
Rond 210-230 is de haven uitgebaggerd en gemoderniseerd met nieuwe kades of steigers. Deze renovatie past in de versterking van de kustdefensie in de tijd na de aanvallen van Chaukische piraten. Voorburg werd ook een militaire doorvoerhaven voor de aangelegde militaire steunpunten bij o.a. Ockenburgh, Flenio en Goedereede. Met een diepgang van 0.5 tot 1.5 meter moet Voorburg ook bereikbaar geweest zijn voor kleine kustvaarders zoals de Blackfriars I.
Opgravingen
[bewerken | brontekst bewerken].jpg)
Bij de verbouwingen en aanpassingen van het landgoed Arentsburg vanaf de 17e eeuw kwam veel nieuwe en spectaculaire, archeologische informatie beschikbaar, waaronder in 1771 tijdens werkzaamheden in de tuin van het landgoed een bronzen hand, die in 1782 werd gebruikt door Étienne-Maurice Falconet als voorbeeld voor een ruiterstandbeeld van Peter de Grote in Sint-Petersburg (Hendrik van Wijn, 1800)[4].
Gefinancierd in de verwachting het standbeeld behorend bij de bronzen hand te vinden, zijn tussen 1827 en 1833 op het landgoed Arentsburg belangrijke archeologische opgravingen verricht onder leiding van de Leidse geleerde C.J.C. Reuvens. Hij hield een opgravingsdagboek bij en liet tekeningen en lithografieën maken van de opgravingen en de ontdekte profielen. Nadat de financiers de hoop op de vondst van het standbeeld opgegeven hadden werd het landgoed verkocht en moest Reuvens stoppen.[5]
Tussen 1908 en 1915 deed J.H. Holwerda archeologisch onderzoek op de locatie. Onder andere restanten van de straten, huizen, de stadsmuur en een poort zijn teruggevonden. Holwerda meende een "Romeins militair vlootstation" te hebben gevonden omdat er veel dakpannen met het zegel van de Classis Germanica werden gevonden. Na opgravingen in 1966 en de vondst van de Mijlpalen van Rijswijk concludeerde de archeoloog Jules Bogaers dat het een Municipium en dus geen militaire nederzetting was geweest.
In de jaren 1980 zijn door een lokale archeologische werkgroep proefboringen verricht, waarbij vast kwam te staan, dat Voorburg groter moest zijn geweest, dan men eerst aannam. In 2000 kreeg het gebied Arentsburg een nieuwe bestemming, maar de projectontwikkelaar diende eerst nieuw archeologisch onderzoek te laten uitvoeren, hetgeen in 2000 en 2001 middels proefboringen uitgevoerd werd. Deze proefboringen toonden aan, dat uitgebreider onderzoek noodzakelijk was.
In 2005 werden tijdens opgravingen veel vondsten uit de Romeinse tijd (vanaf 120 n.Chr. tot in de derde kwart van de 3e eeuw) gedaan, en vrijwel geen vondsten uit de laat-Romeinse en vroeg-Middeleeuwse tijd. Onder de vondsten onder meer bronzen vaatwerk, een waterput met twee complete Romeinse wagenwielen en een klein Jupiteraltaar. In 2008 is een insteekhaven ontdekt.[6] In die haven werd een tufstenen pilaar gevonden, die mogelijk een onbewerkte mijlpaal kon zijn, echter voordat archeologen de vondst hadden kunnen bestuderen, was deze al door een overijverige onderaannemer afgevoerd als bouwpuin.[5]
-
Maalsteen van basalt -
Fragment van een muurschildering op kalkmortel -
Fibula (mantelspeld) ingelegd met email -
Bronzen belletje -
Baksteenfragment met de indruk van een hondenpoot
Maquette
[bewerken | brontekst bewerken]In het Museum Swaensteyn (voorheen Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg) bevindt zich een maquette van Forum Hadriani.[7]
Werelderfgoed
[bewerken | brontekst bewerken]Op 27 juli 2021 zijn tijdens de vergadering van het Werelderfgoedcomité van de UNESCO in het Chinese Fuzhou de Neder-Germaanse limes, waaronder de resten van Forum Hadriani, de status van Werelderfgoed toegekend.[8][9]
Het belang van de archeologische vondsten in Voorburg wordt in het nominatiedossier als volgt omschreven:
Steden in de Neder-Germaanse grenszone ontwikkelden zich zeer langzaam. De ontwikkeling van deze regionale hoofdstad werd krachtig gepromoot door keizer Hadrianus, waardoor het de nieuwste bekende stedelijke creatie in het Rijnland werd.
Literatuur
[bewerken | brontekst bewerken]- Jonge, W. de, J. Bazelmans en D.H. de Jager, 2006, Forum Hadriani. Van Romeinse stad tot monument, Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 504 blz, ISBN 9053452915
- J. Bogaers, 1971, Voorburg-Arentsburg: Forum Hadriani, Oudheidkundige mededeelingen van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, vol 52 blz. 128-38 online
- Kropff. A., 2008, De militaire context van Forum Hadriani. Westerheem 57, 2-15.
- Kropff, A., 2009, Forum Hadriani. Een aanzet tot urbanisatie?. Westerheem 58, 98-111.
- Kropff, A., 2010, Forum Hadriani. Een geslaagde ‘mislukte’ stad. Westerheem 59, 220-227.
- Hendrik van Wijn, 1800, Historische en letterkundige avondstonden, tweede boek online dbnl.org
Zie ook
[bewerken | brontekst bewerken]- Kanaal van Corbulo
- Lijst van Latijnse plaatsnamen
- Mijlpalen van het Wateringse Veld
- Mijlpaal van Monster
- Externe websites
- Museum Swaensteyn, Voorburg
- J. Lendering, art. Towns in Germania Inferior: Forum Hadriani (Voorburg), Livius.org, 2005.
- Richard Stilwell e.a, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Forum Hadriani
- Bronnen
- Buijtendorp, T.M., 2010, Forum Hadriani. De vergeten stad van Hadrianus: Ontwikkeling, uiterlijk en betekenis van het 'Nederlands Pompeji' , proefschrift, Vrije Universiteit Amsterdam online
- Mark Driessen en Elles Besselsen,2012, Voorburg-Arentsburg Een Romeinse havenstad tussen Rijn en Maas. online
- J.A. Waasdorp IIII M.P. NAAR M.A.C. Romeinse mijlpalen en wegen
- Noten
- ↑ J.A. Waasdorp Redactie: V.L.C. Kersing, IIII M.P. NAAR M.A.C. Romeinse mijlpalen en wegen. HAAGSE OUDHEIDKUNDIGE PUBLICATIES (30 juni 2003). Gearchiveerd op 27 juli 2021. Geraadpleegd op 7 juni 2021.
- ↑ Dissertatie T.M. Buijtendorp deel I blz. 152
- ↑ Kropff 2008, 2009, 2010]
- ↑ Bronzen hand van Arentsburg rmo.nl. Gearchiveerd op 29 mei 2023.
- ↑ a b Driessen en Elles Besselsen deel 1.3
- ↑ Boekbespreking publicatie over de Romeinse haven van Voorburg-Arentsburg (archive.org)
- ↑ Jona Lendering, www.livius.org, forum hadriani. Gearchiveerd op 2 juli 2023.
- ↑ Frontiers of the Roman Empire – The Lower German Limes. Gearchiveerd op 1 september 2021. Geraadpleegd op 25 augustus 2021.
- ↑ Nominatiedossier. Gearchiveerd op 15 augustus 2021. Geraadpleegd op 25 augustus 2021.
· 
· 