Protestantse Kerk in Nederland
| Protestantse Kerk in Nederland | ||||
|---|---|---|---|---|
| Indeling | ||||
| Hoofdstroming | Protestantisme | |||
| Richting | Gereformeerd calvinisme en lutheranisme | |||
| Voortgekomen uit | Fusie Ned. Herv. Kerk, Geref. Kerken in Ned. en Evang.-Luth. Kerk in 2004 | |||
| Afsplitsingen | 2004: Niet meegegaan in de fusie: Hersteld Herv. Kerk, Voortgez. Geref. Kerken in Ned. | |||
| Aard | ||||
| Locatie | Nederland | |||
| Aantal leden | 1.646.259 in 2015,[1] waarvan:
| |||
| Karakter | orthodox tot vrijzinnig | |||
| Leider | René de Reuver (scriba) Marco Batenburg (preses) | |||
| ||||
De Protestantse Kerk in Nederland (in dagelijks spraakgebruik vaak afgekort tot Protestantse Kerk of PKN) is het grootste protestantse kerkgenootschap in Nederland. Het is, na een toenaderingsproces van tientallen jaren, op 1 mei 2004 ontstaan uit een fusie van de drie Samen op Weg-kerken: de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden. De PKN is lid van de Wereldraad van Kerken (World Council of Churches) (WCC), waarvan de eerste bijeenkomst in 1948 in Amsterdam plaatsvond.[3]
Ledenaantal
Het ledenaantal voor de Protestantse Kerk wordt jaarlijks gepresenteerd in de statistische jaarbrief. In 2015 werd een ledenaantal van 1.646.259 (ca. 10 procent van de Nederlandse bevolking) gepresenteerd.[1] Dit aantal is opgebouwd uit de belijdende leden en de doopleden, maar is exclusief 323.496 'overige leden of zgn. geboorteleden'.
Het aantal leden daalt gemiddeld met zo'n 2,5% per jaar met uitzondering van het jaar 2012 toen er een statistische correctie plaatsvond. De afname wordt vooral veroorzaakt door sterfte van oudere leden (13 procent van de Nederlandse sterfgevallen in 2012) en te weinig aanwas (5 procent van alle Nederlandse geboorten) van onderaf. Daling ledentallen Protestantse Kerk per jaar:
| Jaar | Absoluut | % |
|---|---|---|
| 2007 | −62.064 | −2,7% |
| 2008 | −60.211 | −2,7% |
| 2009 | −57.873 | −2,6% |
| 2010 | −52.362 | −2,4% |
| 2011 | −52.243 | −2,5% |
| 2012 | +108.462 | +5,3%[5] |
| 2013 | −67.150 | −3,1% |
| 2014 | −59.837 | −2,9% |
| 2015 | −56.251 | −2,8% |
| 2016 | −62.185 | −3,2% |
| 2017 | −58.369 | −3,1% |
Fusieproces
Zie Samen op Weg-proces voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
Fusie
Op 12 december 2003 stemden de synodes van de drie aangesloten kerken na een proces van 40 jaar met de fusie in. De synodevergaderingen vonden plaats in Utrecht in de Jacobikerk (Hervormde synode), de Nicolaïkerk (Gereformeerde synode) en de Evangelisch-Lutherse Kerk (Evangelisch Lutherse synode). Nog dezelfde dag werd dit feit gevierd in de Domkerk in Utrecht, in het bijzijn van koningin Beatrix (hervormd), minister Donner van Justitie (gereformeerd) en de rooms-katholieke kardinaal Simonis. De drie synodevoorzitters ondertekenden bij deze gelegenheid de 'Verklaring van Vereniging'.
Op 1 mei 2004 werd de fusie van de drie kerken officieel beklonken. De eerste scriba van de generale synode was ds. Bas Plaisier, voorheen scriba van de Nederlandse Hervormde Kerk. De eerste voorzitter was ds. Jan-Gerd Heetderks, voorheen voorzitter van de Gereformeerde Synode. Vicevoorzitter werd ds. Gerrit de Fijter.
Veranderingen na de fusie
Plaatselijke gemeenten en/of kerken binnen de fusie behielden de vrijheid zich daadwerkelijk met hun fusiepartners te verenigen, of afzonderlijk te blijven functioneren en samenkomen (zie ook: #Typen kerkgemeenten). Ook de afzonderlijke hervormd/gereformeerde en evangelisch-lutherse belijdenisgeschriften blijven voor de leden dezelfde waarde behouden.
De meeste veranderingen vonden vooral plaats op het bestuurlijke vlak, zowel op landelijk niveau als lokaal. Zo kreeg men te maken met een, voor sommige leden extra bestuurlijke laag, de classis, en gaat de hervormd/gereformeerde traditie van drie ambten (dominee, ouderlingen en diakenen) ook voor de evangelisch-luthersen gelden. Op lokaal niveau werd een aantal zaken voortaan uitsluitend behandeld door de betrokken kerkenraden, zoals deelname aan de sacramenten en de overgang van gelovigen van de ene naar de andere aangesloten kerk.
Tegenstanders van de fusie
Bijna honderdduizend leden van de drie Samen op Weg-Kerken gingen niet mee naar de Protestantse Kerk. Circa 125 lokale gemeenten of delen daarvan, met name uit de Gereformeerde Bond binnen de Nederlandse Hervormde Kerk, konden zich, voornamelijk om leerstellige redenen, niet met de fusie verenigen en hielden vast aan hun 'hervormde' identiteit. Toch is het overgrote deel van de Gereformeerde Bond gebleven in de nieuwe Protestantse Kerk. Hete hangijzers zijn onder meer de aanvaarding van de belijdenisgeschriften uit de lutherse traditie en de ruimte die de Protestantse Kerk aan plaatselijke gemeenten biedt om relaties tussen homoseksuelen te zegenen. De synodale stemming over de vereniging op 12 december werd dan ook slechts op het nippertje gewonnen door de voorstanders, met 51 tegen 24 stemmen; voor afwijzing van het voorstel waren 26 tegenstemmen voldoende geweest. Deze tegenstanders van de fusie beogen de oude Hervormde Kerk voort te zetten in de Hersteld Hervormde Kerk, met ongeveer 57.500 leden.
Ook van gereformeerde zijde konden enkele gemeenten zich niet vinden in de fusie. Een zevental verenigde zich in de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland, met ongeveer 3000 leden. Een paar predikanten, en de Gereformeerde Kerken van Westbroek en Haarlem-Centrum, zijn overgegaan naar de Nederlands Gereformeerde Kerken. Ongeveer 1000 leden van de Gereformeerde Kerk te Urk konden zich niet vinden in de fusie, deze leden sloten zich aan bij de Christelijke Gereformeerde Kerken. Ook plaatselijk bestaan nog altijd gereformeerde kerken die zich niet willen verenigen met hervormde en/of lutherse gemeenten binnen een protestantse gemeente (zie ook: #Typen kerkgemeenten).
Onder andere vanwege het blijven onderschrijven van de Dordtse Leerregels, bleven de remonstranten buiten de fusiekerk.[6][7]
Organisatiestructuur
Het belangrijkste besluitvormende orgaan van de Protestantse Kerk in Nederland is de generale synode. Deze bestaat uit 79 leden. Deze leden worden afgevaardigd namens de classes. De kerk telt per 1 mei 2018 11 classes die 11 predikanten, ouderlingen en diakenen afvaardigen. In de kerkorde is opgenomen dat er door de evangelisch-lutherse synode ook nog vijf leden mogen worden afgevaardigd. Om het werk enigszins hanteerbaar te houden is er ook een kleine synode, die bestaat uit afgevaardigden van de generale synode. Zij vergaderen enkele keren per jaar en houden zich vooral bezig met veel lopende zaken, zoals financiën, personeel en organisatie. De generale synode komt doorgaans twee maal per jaar bij elkaar.
De generale synode stelt ook een dagelijks bestuur aan, het zogenoemde moderamen. Dit moderamen telt vijf leden en vergadert in principe eens in de twee weken. Het moderamen kent een algemeen secretaris, de scriba. De scriba (algemeen secretaris) wordt voor een termijn van vijf jaar benoemd uit de dienstdoende predikanten van de kerk. Vanuit zijn ambt is de scriba de belangrijkste vertegenwoordiger van de kerk. De voorzitter (preses) en vicevoorzitter (eerste assessor of vicepreses) worden voor een termijn van vier jaar door de generale synode gekozen uit de leden van de synode.
De vergaderingen zijn in principe openbaar, tenzij er over personen wordt gesproken. Dan gaat de vergadering in comité en moeten alle niet-synodeleden de ruimte verlaten. Naast de generale synode bestaat ook nog de evangelisch-lutherse synode. Deze heeft echter geen beslisrecht en functioneert voornamelijk als adviesorgaan.
Het rapport Kerk 2025: waar een Woord is, is een weg stelde een nieuwe inrichting voor waarbij de 74 classes om te vormen tot elf regio's met een zogeheten regiopredikant aan het hoofd, door de kerkleden gekozen.
Scriba
- Bas Plaisier (2004 - 2008)
- Arjan Plaisier (15 juni 2008 - 10 juni 2016)[8]
- René de Reuver (sinds 15 juni 2016)[9]
Voorzitter
- Jan-Gerd Heetderks (2004-2007)
- Gerrit de Fijter (2007-2009)
- Peter Verhoeff (2009-2012)
- Karin van den Broeke (2013-2018)
- Saskia van Meggelen (2018-2019)
- Marco Batenburg (2019-heden)
Vicevoorzitter
- Gerrit de Fijter (2004-2007)
- Arenda Haasnoot (2007-2011)
- Marjoleine Engelbert (2011-2016)
- Jeannette Galjaard (2016-heden)
Classes
In een classis zijn de diverse bij de Protestantse Kerk aangesloten kerken van een aantal omliggende plaatsen georganiseerd. De classes van de Protestantse Kerk zijn verdeeld over elf regio's. Iedere regio heeft een Classicaal-Regionaal Overlegorgaan (CRO). Dit is een platform waarin de breed-moderamina van de classicale vergaderingen binnen die regio samenwerken.
|
|
|
|
Karakterisering van de Protestantse Kerk in Nederland
De Protestantse Kerk in Nederland is een protestantse kerk, die zowel de lutherse als calvinistische traditie in zich verenigd heeft. De kerk heeft een synodale structuur. Binnen de kerk is een grote verscheidenheid aan opvattingen aanwezig, van vrijzinnig tot orthodox/bevindelijk.
Typen kerkgemeenten
De Protestantse Kerk kent vier soorten gemeenten:
- hervormde gemeenten
- gereformeerde kerken
- evangelisch-lutherse gemeenten
- protestantse gemeenten
Eerstgenoemde drie gemeentetypen behoorden vóór 1 mei 2004 respectievelijk tot de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk. Het betreft plaatselijke kerkgemeenten die, om wat voor reden dan ook, besloten zelfstandig binnen de Protestantse Kerk te blijven opereren. Protestantse gemeenten zijn kerkgemeenten waar op lokaal vlak daadwerkelijk een fusie heeft plaatsgevonden tussen hervormde gemeenten en/of gereformeerde kerken en/of evangelisch-lutherse gemeenten. In plaatsen waar een protestantse gemeente verscheidene kerkgebouwen omvat zijn vaak binnen de gemeente "wijkgemeenten" georganiseerd. Sommige protestantse gemeenten zijn (veelal hervormde dorps-)gemeenten die niet zijn gefuseerd, maar desalniettemin wel tot een naamswijziging zijn overgegaan.
Modaliteiten
Met het begrip modaliteit wordt een stroming van gelijkgestemden op religieus gebied aangeduid. Binnen de Protestantse Kerk in Nederland bestaan de volgende modaliteiten en bijbehorende organisaties:
- vrijzinnig (Vereniging van Vrijzinnige Protestanten)
- moderne midden (midden-orthodox, modern-gereformeerd, anders; Op Goed Gerucht)
- evangelisch (Evangelisch Werkverband)
- confessioneel (Confessionele Vereniging en Confessioneel Gereformeerd Beraad)
- hervormd-gereformeerd (Gereformeerde Bond)
Bij de middengroep is oorspronkelijk sprake van twee verschillende modaliteiten: de midden-orthodoxe (hervormd) en de modern-gereformeerde (gereformeerde kerk). Als dominante modaliteiten binnen de oorspronkelijke kerken hadden zij echter niet of nauwelijks afzonderlijke organisaties. Doordat zij de motor waren achter de kerkfusie en op plaatselijk niveau doorgaans samenwerken in een protestantse gemeente, is het onderscheid tegenwoordig echter niet goed meer te maken.[10]
In een plaatselijke gemeente zijn vaak leden van verschillende modaliteiten te vinden, maar er zijn ook gemeenten met een uitgesproken karakter die grotendeels of geheel tot één modaliteit behoren. In een aantal plaatsen bestaat een aparte (wijk)gemeente voor leden van een specifieke modaliteit, los van de overige kerkleden. Dit wordt een gemeente van bijzondere aard (b.a.) of een bijzondere wijkgemeente (b.w.) genoemd. Meestal gaat het dan om een vrijzinnige gemeente in een meer rechtzinnige omgeving, of om een hervormd-gereformeerde gemeente (ook wel 'Bondsgemeente') in een minder orthodoxe omgeving.
Door de grote verscheidenheid aan meningen tot op het niveau van de (wijk)gemeente en door een aanzienlijk aandeel randkerkelijken onder de kerkleden is het moeilijk betrouwbare uitspraken te doen over de omvang van de verschillende modaliteiten. De ledenaantallen van de modaliteitenorganisaties zijn geen goede graadmeter, omdat kerkleden die tot de achterban van een modaliteit behoren, niet automatisch lid zijn of worden van de organisatie. De ledenaantallen zijn dan ook relatief laag. In 2011 hebben onderzoekers van het KASKI voor het eerst sinds het ontstaan van de Protestantse Kerk een onderbouwde schatting gegeven van het aandeel en daarmee ook het aantal 'leden' van de verschillende modaliteiten. Deze schattingen zijn gebaseerd op enquêtes onder alle kerkgemeentes. De cijfers zijn vervolgens vergeleken met de aanhang van de verschillende modaliteiten binnen de synode van de kerk.[11] Globaal genomen is de helft van de kerkleden orthodox (evangelisch, confessioneel of hervormd-gereformeerd) en de andere helft gematigd of vrijzinnig.
| Modaliteit | Aantal kerkleden | Aandeel kerkleden | Aandeel synodeleden |
|---|---|---|---|
| Vrijzinnig | 140.000 | 8% | 6% |
| Moderne midden - Midden-orthodox - Anders of geen |
740.000 350.000 390.000 |
42% 20% 22% |
62% 24% 38% |
| Evangelisch | 140.000 | 8% | 1% |
| Confessioneel | 460.000 | 26% | 19% |
| Hervormd-gereformeerd | 280.000 | 16% | 12% |
| Totaal | 1.762.000 | 100% | 100% |
Recente ontwikkelingen
Hbo-predikanten
In het najaar van 2006 deed een brede studiecommissie het voorstel aan de protestantse synode om het predikantschap open te stellen voor hbo-theologen. Op dit moment is daar nog een universitaire opleiding voor nodig van 6 jaar. Dit voorstel deed een felle discussie oplaaien binnen - en ook buiten - de Protestantse Kerk. De belangrijkste reden voor het toelaten van hbo-theologen is de vrees dat er over enkele jaren een groot predikantentekort is. Het belangrijkste argument van tegenstanders was dat zij vinden dat predikanten de grondtalen waarin de Bijbel is geschreven moeten kennen. Op hbo-niveau wordt dat niet geleerd. Onder druk van alle bezwaren werd het rapport uiteindelijk van tafel gehaald.[13] Twee jaar later nam de synode echter een voorstel waarbij het is toegestaan dat een kerkelijk werker - met opleiding op hbo-niveau - in bepaalde gevallen - afhankelijk van de rol die hij in een kerk vervult - de status van predikant kan krijgen, en dus ook mag preken en de sacrementen mag bedienen. Dit kan echter pas nadat er "geschiktheidsbeoordeling heeft plaatsgevonden en homiletische en liturgische bijscholing is afgerond". De toelating is gebonden aan de plaatselijke situatie. De hbo-predikant kan dus niet als predikant naar een andere gemeente of werksituatie gaan zonder dat is vastgesteld dat ook in die andere situatie een hbo-predikant nodig is.[14]
Numeri: ledenregistratiesysteem
Er is veel te doen geweest om Numeri, een nieuw te ontwikkelen ledenregistratiesysteem. De bedoeling was een systeem te ontwikkelen waarin leden en inkomsten konden worden geregistreerd. In beginsel was er 1,8 miljoen euro gereserveerd, maar de kosten liepen vanwege allerlei technische obstakels enorm uit de hand. Er was al 5,5 miljoen euro uitgegeven tot de Protestantse Kerk in juni 2008 besloot te stoppen met de ontwikkeling van het systeem.[15] Op dat moment was het systeem al uitgekleed. zo zou het niet mogelijk zijn met Numeri een financiële administratie te voeren.[16] In november 2009 besloot de (kleine) synode een nieuwe poging te wagen om een geschikt systeem te ontwikkelen. Dit zou in 2011 af moeten zijn. De kosten werden begroot op 3,7 miljoen euro.[17] In 2011 is een nieuw systeem in werking gegaan. Hierbij zijn alle voorgaande systemen in de prullenbak gegaan en werd het webbased programma LRP (Leden Registratie PKN) geïmplementeerd.
Bezuinigingen
Vanwege een teruglopend ledenaantal dalen ook de geldelijke middelen van de Protestantse Kerk. De kerk is de afgelopen jaren daarom genoodzaakt op een groot aantal terreinen te bezuinigen. Zo werd in 2005 het aantal regionale dienstencentra van negen naar vier (uitgeklede) centra teruggebracht.[18] In de jaren daarna werden deze kantoren één voor één gesloten. Op het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht vielen de laatste jaren - en ook de komende jaren - met enige regelmaat ontslagen. Mogelijk moet in de toekomst het Landelijk Dienstencentrum verhuizen uit het huidige gebouw in Utrecht.[19] Echter in 2019 is alsnog besloten de locatie te handhaven, die inmiddels door de PKN voor 60% aan andere bedrijven en organisaties wordt verhuurd. Wel is het bedoeling om op de langere termijn een kerkcampus in het pand te realiseren; gelieerde kerkelijke organisaties zouden een plek in het pand moeten krijgen. Verder wordt er sterk bezuinigd op de kosten, zoals de hoeveelheid publicaties. Ook moeten lokale gemeenten meer gaan betalen voor het afnemen van bepaalde diensten.[20] Andere posten waar onder andere op bezuinigd wordt zijn de studentenpastoraten en de relaties met buitenlandse kerken.[21][22] In de toekomst moet er veel meer met vrijwilligers worden gewerkt.[23]
Israël-standpunt
Begin 2010 brak er een discussie uit over het Israël-standpunt van de Protestantse Kerk, zoals dat in 2004 was opgenomen in de kerkorde, namelijk de roeping gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël. Dit gebeurde naar aanleiding van een brief die het moderamen van de generale synode van de kerk had gestuurd aan de staat Israël. Daarin schreef zij dat Israël zich het lot van de Palestijnse bevolking moest aantrekken en vroeg ze om een aantal concrete maatregelen te nemen om de rechten van Palestijnen meer te respecteren.[24] De Israëlische ambassadeur in Nederland liet weten de brief erg eenzijdig te vinden en zouden positieve ontwikkelingen zijn genegeerd.[25] Vertegenwoordigers van het Confessioneel Gereformeerd Beraad, de Confessionele Vereniging, de Gereformeerde Bond en het Evangelisch Werkverband lieten weten het jammer te vinden dat de brief was verstuurd.[26]
In 2018 laaide de discussie over 'Israël' weer op naar aanleiding van een manifest van een aantal liberale protestantse theologen.[27]
'Atheïstische dominee' Hendrikse
Een boek van de protestantse dominee Klaas Hendrikse, waarin hij God niet als een bestaand wezen maar als een 'gebeuren' schetst, zorgde voor veel onrust binnen en buiten de kerk. Een tuchtprocedure strandde uiteindelijk op regionaal niveau, omdat de Zeeuwse classis vond dat een discussie maar tot "weinig klaarheid" zou leiden. In november 2010 nam de synode van de Protestantse Kerk een rapport aan - in reactie op Hendrikse - waarin gesteld werd dat er in de kerk ruimte is voor verschillende opvattingen, maar dat niet alles over God kon worden gezegd. De constatering was dat de Protestantse Kerk het geloof belijdt in de drie-enige God.[28]
Pioniersplekken
Als andere vorm dan de traditionele kerkdienst heeft de Protestantse Kerk in Nederland pioniersplekken in het leven geroepen die plek bieden aan wie niet (meer) kerkgaand is. De bekendste pioniersplekken zijn een protestants klooster in de Sint-Radboudkerk in Jorwerd en Mijnkerk.nl, de eerste digitale kerk van Europa.[29] In april 2014 werd de eerste pioniersplek, namelijk Crosspoint in Nieuw-Vennep zelfstandig.[30] Anno 2018 staat de teller op ruim honderd initiatieven.[31] Een derde van de pioniersplekken houdt zich bezig met monastieke activiteiten, zoals pioniersplek Kloosterwelle in Noordwelle.[32]
Vijf kerken overleg
De Protestantse Kerk wil veel meer samenwerken met andere protestantse kerken. Daarom schaarde de synode van de Protestantse Kerk zich in april 2016 achter een voorstel om de banden met de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt, de Nederlands Gereformeerde Kerken en de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland flink aan te halen. De vijf kerken gaan met elkaar ‘bijzondere betrekkingen’ aan. Concreet betekent dit: aanvaarden van elkaars leden; aanvaarden van elkaars leden als gastlid; en het onderling openstellen van elkaars kansels met in acht neming van de eigen kerkorde.
Mobiliteit predikanten
In april 2018 viel het besluit dat kerken na twaalf jaar definitief afscheid kunnen nemen van de predikant. Met dit voorstel hoopt de synode van de PKN de mobiliteit van de predikant te vergroten. Nu komt het soms voor dat een predikant niet meer beroepen wordt door een andere gemeente, waardoor de kerkelijke gemeente waar hij of zij op dat moment voorgaat met een predikant zit die zij niet de wacht kan aanzeggen, terwijl de gemeente op hem of haar is uitgekeken.[33] Een ander gevolg daarvan is dat er geen doorstroommogelijkheden zijn voor jongere predikanten, aangezien er weinig vacatures beschikbaar komen.
Zie ook
Externe links
- Protestantse Kerk in Nederland - pkn.nl
- Confessionele Vereniging - internetsite van de Confessionele Vereniging en bijbehorende stichting Schrift en Belijden
- Evangelisch Werkverband binnen de Protestantse Kerk in Nederland - ewv.nl
- Gereformeerde Bond binnen de Protestantse Kerk in Nederland - gereformeerdebond.nl
- Confessioneel Gereformeerd Beraad binnen de Protestantse Kerk in Nederland - cgb.nu
- Kerk in Actie - internetsite van Kerk in Actie, de hulpverleningsorganisatie van de PKN
- JOP - internetsite van JOP, de jongerenorganisatie van de PKN
Voetnoten
- ↑ a b c Statistische jaarbrief 2015
- ↑ In de Nederlandse Hervormde Kerk heetten niet-gedoopte kinderen van (doop)leden 'geboorteleden'. De Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk kenden geen 'geboorteleden'.
- ↑ about the World Council of Churches, www.oikoumene.org
- ↑ De cijfers met betrekking tot de ontwikkeling van het ledenaantal zijn gebaseerd op het totale ledenaantal, dat wil zeggen inclusief 'overigen'
- ↑ Deze stijging valt te verklaren door de overstap van de Stichting Mechanische Registratie en Administratie (SMRA) naar het LedenRegistratiesysteem PKN (LRP) als bron voor de gegevens over het ledental van de kerk.
- ↑ NRC 8 mei 2019
- ↑ NOS 8 mei 2019 PKN erkent leed van remonstranten, 400 jaar na dato
- ↑ Afscheid van dominee Arjan Plaisier als PKN-scriba Nieuwsbericht KRO-NCRV d.d. 11 juni 2016
- ↑ Nieuwe scriba: De Reuver Nieuwsbericht PKN d.d. 21 april 2016
- ↑ Zo komt het voor dat (voormalige) leden van een gereformeerde kerk zichzelf midden-orthodox noemen. Zie bijvoorbeeld Gereformeerde Kerk Siddeburen, onder het kopje Wie zijn wij?: "De Gereformeerde Kerk van Siddeburen is een kerk met in meerderheid midden-orthodoxe leden. Een minderheid van haar leden kan tot de modern-gereformeerden gerekend worden. Een pluriforme kerk."
- ↑ a b Gematigde midden overheerst in PKN (Trouw, 9 september 2011), op basis van: G. de Jong & J. Kregting (2011), Stromingen en hun sympathisanten binnen de Protestantse Kerk. Religie & Samenleving 6 (2).
- ↑ Kerncijfers 2011 Overige kerkgenootschappen
- ↑ PKN aan vooravond belangrijke synode, Reformatorisch Dagblad, 18 april 2007
- ↑ Hbo-opleiding predikant is geen sluiproute, Nederlands Dagblad, 28 april 2009
- ↑ PKN ontwikkelt Numeri niet verder, Nederlands Dagblad, 9 juni 2008
- ↑ 'Numeri' in uitgeklede versie, Nederlands Dagblad, 23 november 2007
- ↑ Instemming voor bouw ledenregistratie PKN, Nederlands Dagblad, 27 november 2009
- ↑ Het onderzoek: Het debâcle van de regionale dienstencentra, De Ochtenden, 16 november 2006
- ↑ Directeur over riante huisvesting Protestantse Kerk in Utrecht, Friesch Dagblad, 26 augustus 2010
- ↑ PKN-organisatie krimpt verder in, Friesch Dagblad, 17 maart 2006
- ↑ Studentenpastoraat ook voor orthodoxen, Nederlands Dagblad, 6 november 2008
- ↑ PKN moet ’bezuinigen’ op buitenlandse relaties, Trouw, 23 maart 2007
- ↑ Plan om Protestantse kerk drastisch af te slanken, Trouw, 18 maart 2006
- ↑ PKN schrijft brief aan Israëlische overheid, Nederlands Dagblad, 18 februari 2010
- ↑ Ambassadeur Israël gispt PKN om brief, Nederlands Dagblad, 22 februari 2010
- ↑ Opnieuw kritiek op PKN-brief aan Israël, Nederlands Dagblad, 23 februari 2010
- ↑ Theologen willen af van speciale positie van Israël binnen PKN Trouw, 14 september 2018
- ↑ PKN-synode: Antwoordnota van kerk op Klaas Hendrikse voldoet, Trouw, 12 november 2010
- ↑ Mijn Kerk digitale kerk van PKN
- ↑ Protestantse pioniersplek zelfstandig, Nederlands Dagblad, 2 april 2014
- ↑ Veel protestantse pioniersplekken liggen op ... de Biblebelt, Nederlands Dagblad, 30 januari 2018
- ↑ Nieuwe kerkvormen PKN bereiken tienduizend gelovigen, Trouw, Stijn Fens, 30 januari 2017 01:33. Geraadpleegd 23 december 2018.
- ↑ Synode PKN zegt definitief ja tegen ‘twaalf jaar’, Nederlands Dagblad, 20 april 2018
· 
· 