Winterswijk

**Winterswijk**
Gemeente in Nederland
Situering
Provincie	Gelderland
Algemeen
Oppervlakte	138,82 km²
- land	138,14 km²
- water	0,68 km²
Inwoners ; (1 januari 2024)	29.235? ; (212 inw./km²)
Bestuurscentrum	Winterswijk
Belangrijke verkeersaders	Sjabloon:N-wegNL Sjabloon:N-wegNL Sjabloon:N-wegNL; Sjabloon:N-wegNL
Politiek
Burgemeester (lijst)	Thijs van Beem (PvdA)
Economie
Gemiddeld inkomen (2019)	€ 23.800 per inwoner
Gem. WOZ-waarde (2019)	€ 192.000
WW-uitkeringen (2014)	48 per 1000 inw.
Overig
Postcode(s)	7100-7109, 7113, 7115, 7119
Netnummer(s)	0543
CBS-code	0294
CBS-wijkindeling	zie wijken en buurten
Website	www.winterswijk.nl
	; Bevolkingspiramide (2023)
Portaal	Nederland

Foutief gebruik van Sjabloon:Infobox gemeente Nederland. De volgende parameters dienen niet handmatig te worden ingevoerd:
oppervlakte, oppervlakte land, oppervlakte water, inwoners, datum inwoners en dichtheid.

Het station en het stationsemplacement van Winterswijk

Een trein van Syntus vlak voor station Winterswijk

Winterswijk (uitspraak^ⓘ) (Nedersaksisch: Wenters of Wenterswiek) is een dorp en gemeente in het meest oostelijke deel van de Achterhoek in de Nederlandse provincie Gelderland. In de gemeente woonden op Sjabloon:Inwonertal NL datum Sjabloon:Inwonertal NL gemeente mensen (bron: CBS). Hiervan woonden er op 1 januari 2009 23.650 in de plaats Winterswijk. Het oppervlak van de gemeente Winterswijk bedraagt 138,29 km², waarvan 0,52 km² water. Het inwonertal van de gemeente is al jaren min of meer constant.

Naam

Over de betekenis van de naam Winterswijk lopen de meningen uiteen. De meest aannemelijke verklaring is dat de plaatsnaam is afgeleid van een in onbruik geraakte persoonsnaam. In historische documenten komen onder andere de volgende namen voor: Winterswijk, Winethereswick, Winriswic en Wenterswic. "Wic" betekent wijk of woonplaats van een zekere persoon. De persoon zal dan waarschijnlijk Wenether, Winitar of Winter hebben geheten.

Ligging

De gemeente Winterswijk ligt in het oosten van de Gelderse Achterhoek en grenst aan drie kanten aan Duitsland. De gemeente heeft een groot aantal buitengebieden. Daarin liggen negen buurtschappen die allemaal tot de gemeente Winterswijk behoren. Met de klok mee onderscheiden we achtereenvolgens: Meddo (1.421 inw.), Huppel (432 inw.), Henxel (279 inw.), Ratum (370 inw.), Brinkheurne (257 inw.), Kotten (820 inw.), Woold (870 inw.), Miste (672 inw.) en Corle (275 inw.) ^[1]. Meddo kent als enige van de buurtschappen een dorpskern met diverse voorzieningen.

Geologie

Winterswijk staat bekend om zijn coulisselandschap en de steengroeve met zijn fossiele resten. Het Juratijdperk Lias komt bij Winterswijk in enkele beekbeddingen aan de oppervlakte.

Aan het eind van het Tertiair (ongeveer 1 miljoen jaar geleden) stond vrijwel geheel Nederland en ook België tot aan de Ardennen onder water. Samen met Zuid-Limburg bleef ook Winterswijk boven water. Maar ook Winterswijk lag ooit onder zeeniveau. Op 3 mei 1922 werd bij boringen rond Winterswijk onder andere steenzout aangetroffen.

Zie ook: Aardkundig waardevolle gebieden in Winterswijk

Geschiedenis

Ten tijde van het Romeinse Rijk leefden in de omgeving van Winterswijk Chamaven, en wellicht ook Bructeren. Er is in Winterswijk een bronzen munt gevonden van Galba. Naar alle waarschijnlijkheid is het dorp Winterswijk op zijn minst 1000 jaar oud. De naam Winterswijk komt van het Germaanse Winidaharis Wika, wat dochternederzetting van Winidahari betekende^[2]. Het oudste document, waaruit het bestaan van Winterswijk als afzonderlijk 'kerspel' (parochie) kan blijken, is een lijst van inkomsten van het St. Maurisstift in Münster (Duitsland). Dit geschrift dateert uit de eerste jaren van de 11e eeuw. Daaruit kan worden afgeleid dat de eerste lijnen waaruit het dorp zich ontwikkelde, reeds voor het jaar 1000 zichtbaar waren. Het is waarschijnlijk dat het ontstaan van de bebouwde kom in verband heeft gestaan met de stichting van een kerk. De oudste berichten spreken namelijk van een 'parochia Winterswijk' of vermelden de aanwezigheid van een geestelijke aldaar. In deze tijd was de parochie Winterswijk onderdeel van het Graafschap Lohn^[3]. Vanaf 1316 onder de heerlijkheid Bredevoort. In de 17de eeuw werd onder Bommenberend het katholicisme tijdelijk en kortstondig hersteld. In 1799 werd de rust in het dorp verstoord door de executie van orangiste de Freule van Dorth wegens het veroorzaken van "oproerstokerij". Tot de gemeentelijke hervormingen van 1811 viel Winterswijk bestuurlijk onder de heerlijkheid Bredevoort. In 1816 werd het een zelfstandige gemeente. Na de Protestantse Reformatie werd Winterswijk hervormd, in tegenstelling tot katholiek gebleven plaatsen in de omgeving zoals Groenlo en Lichtenvoorde. In 1850 telde de toenmalige gemeente Winterswijk, met een oppervlakte van 138 km², 7595 inwoners.^[4] Winterswijk heeft een museum, Museum Freriks, waar de geschiedenis op alle vlakken goed terug te vinden is.

Op 21 november 1847 vindt er in de Verenigde Staten een scheepsramp plaats die een aantal Winterswijkse families in rouw deed dompelen. Ongeveer 51 Winterswijkers die via immigratie hun geluk zochten in het 'beloofde land' komen na 2 maanden reizen op tragische wijze om het leven als het schip de SS Phoenix door brand vergaat op enkele luttele kilometers voor de eindbestemming, Sheboygan, Wisconsin. (Precieze aantallen van slachtoffers zijn niet bekend) Circa 40 van de omgekomen Winterswijkers zijn kinderen. De overlevenden werden opgevangen in het stadje, waarbij de bevolking alles deed om de overlevenden te kunnen helpen. Doordat Sheboygan geen telegraafverbinding had met andere steden, kwam het nieuws over de ramp maar mondjesmaat naar buiten. Het duurde bijna 3 maanden voor het nieuws Nederland bereikte, waarop er een dag van rouw werd afgekondigd en er overal in het land kerkklokken luidden ten teken van rouw.

In de Tweede Wereldoorlog

Winterswijk is door zijn ligging van drie zijden ingesloten door het Duitse territorium. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat in het najaar van 1939 bij de plaatselijke politie een melding binnenkwam dat in de buurtschap Woold behorende tot de gemeente Winterswijk personen hadden gezien dat vanaf Duits gebied een of meerdere vliegtuigen over Nederlands grondgebied vlogen, en zich verdacht gedroegen. De politie ging op onderzoek uit, maar vond natuurlijk niets omdat het zeer waarschijnlijk verkenningstoestellen van de Luftwaffe geweest waren, die na hun verkenning waren teruggekeerd naar hun basis. Wat voor de Duitsers interessant zal zijn geweest, is vermoedelijk de staat van de verdedigingsobjecten nabij de grens. Dit waren onder andere de tankvallen in de buurtschap Kotten, en verdere toestanden betreffende de verkenningsbataljons die een waarnemende taak hadden om het achterland in te lichten bij naderende Duitse acties. Dit grenswachtbataljon lag in het Feestgebouw in Kotten en had tot taak om het grensgedeelte tussen Eibergen en Dinxperlo te bewaken. Reeds voor de Duitse inval stemde bij verkiezingen tussen de 15 en 20 % van de Winterswijkers, met name boeren en kleine middenstanders op de NSB. Dit wordt verklaard door enerzijds de grote aanhang van de rechtse en antisocialistische vereniging Landbouw en Maatschappij met een veearts als sterk charismatische voorman, en anderzijds het hoge percentage onkerkelijkheid, waardoor banden met traditionele confessionele of socialistische partijen zwakker waren.^[5] In Winterswijk en omgeving doken velen onder en was het verzet actief. Ook hadden pro-Duitse boeren Joodse onderduikers. Al in de vooroorlogse jaren arriveerden in de grensgemeente Winterswijk vele Joodse en politieke vluchtelingen.^[6] De gereformeerde verzetsvrouw Helena Kuipers-Rietberg, Tante Riek, die in Ravensbrück het leven liet, is een begrip.

Wapen van Winterswijk

Het wapen van Winterswijk stamt uit 1816, maar kwam voor het eerst al voor op een vaandel van de burgerij in 1748. De afbeelding bestaat uit een in azuurblauw springende hazewindhond van zilver met een gouden halsband. Het schild is gedekt door een gouden kroon met vijf bladeren.

Textielindustrie

Zie Winterswijkse textielindustrie voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Van oudsher was Winterswijk een boerennederzetting, maar met de opkomst van de textielindustrie groeide het aantal inwoners. Winterswijk had aan het begin van de twintigste eeuw zeven textielfabrieken, waaronder de Batavier en de Tricotfabriek. Winterswijks meest historische straatje, de Lappenbrink (tegenwoordig Nieuwstraat), is ook in deze tijd ontstaan.

Kerken

Er zijn meerdere kerken in Winterswijk te vinden. De meest opvallende is de Jacobskerk. De Jacobskerk op de Markt van Winterswijk staat centraal in het dorp. De wegen naar verschillende buurtschappen van Winterswijk zoals Meddo, Woold, Miste komen bij elkaar bij de kerk. De 64 meter hoge kerk toont een opvallende gelijkenis met de St. Walburgakerk in het naburige Ramsdorf in Duitsland. In de Jacobskerk zijn nog oude grafstenen te vinden en fragmenten van schilderingen. De kerk heeft een Metzlerorgel dat een prachtige klank heeft. Een van de oudste afbeeldingen van de kerk in haar huidige vorm is een tekening van Jan de Beijer uit het jaar 1743. De kerk is een lappendeken wat kleuren betreft. Verschillende steensoorten (bijvoorbeeld baksteen en zandsteen) zijn gebruikt. Een kroonluchter in de kerk is uit 1788. Deze is gegeven door het weversgilde. Rond 1970 zijn de laatste grote restauraties uitgevoerd. Rond het jaar 2000 heeft de kerk een carillon gekregen.

Monumenten

In het parkje bij het station is een herdenkingsmonument te vinden dat de afzijdigheid/neutraliteit van Nederland herdenkt tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tekst op het monument is "Nederland neutraal 1914 - 1918".
Monumenten met dergelijke strekkingen zijn vrij zeldzaam in Nederland. Het monument is gebouwd grotendeels van rood baksteen en is bedoeld als fontein maar heeft vele jaren als bloembak gediend. In 2009 is het monument in zijn volle glorie hersteld en werkt het fonteintje weer. In 2010 is er rond het monument een terrasje aangelegd.

In mei 2010 is de laatste fase van de restauratie van molen de Bataaf gereedgekomen. Deze molen uit 1801 is te vinden op de hoek van de Vredenseweg/Bataafseweg.

Winterswijk telt tientallen rijksmonumenten.

Verkeer en vervoer

Tot en met de achttiende eeuw was Winterswijk zeer geïsoleerd. De enige vorm van vervoer was via de vaak slecht begaanbare wegen. In 1830 kwam hier verandering in door de aanleg van een verharde weg van Borken via Winterswijk en Groenlo naar Deventer en Zutphen.

Winterswijk heeft twee spoorverbindingen:

De lijn Winterswijk–Zutphen. Deze oudste spoorverbinding in Winterswijk werd in 1878 opgericht op initiatief van textielfabrikant Jan Willink.
De lijn Winterswijk–Doetinchem–Arnhem.

Beide verbindingen worden sinds 1999 bereden door Syntus.

In 2001 is in Winterswijk een nieuw station geopend, Station Winterswijk West. Tweemaal per uur stoppen hier de stoptreinen Zutphen - Winterswijk.

In het verleden waren er ook spoorverbindingen naar Borken (1880–1979), naar Bocholt (1880–1931) en naar Neede (1880-1938). Het oude stationsgebouw van de GOLS is nog aanwezig en als museum in gebruik.

Zetelverdeling gemeenteraad

De gemeenteraad van Winterswijk bestaat uit 21 zetels. Hieronder staat de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1994:

Gemeenteraadszetels
Partij	1994	1998	2002	2006^[7]	2010^[8]
PvdA	6	7	6	6	4
VVD	5	6	7	2	5
CDA	5	5	5	3	4
Progressief Winterswijk	3	2	2	2	1
D66	2	1	1	-	-
SP	-	-	-	-	2
Winterswijks Belang	-	-	-	8	5
Totaal	21	21	21	21	21

Recreatie

Winterswijk is een bekend recreatiegebied met veel campings. Het Scholtenpad is vanuit Winterswijk in vier richtingen bereikbaar. Vlak buiten het centrum ligt het Strandbad, een openluchtzwembad dat echter vanwege financiële omstandigheden sinds 2004 niet meer geopend is geweest. Het wordt momenteel gerestaureerd en zal in 2011 weer voor het publiek toegankelijk zijn. Ten noorden van Winterswijk ligt recreatiegebied het Hilgelo. Een jaarlijks terugkerend evenement is het volksfeest ^[9] met bloemencorso ^[10] in augustus.

Voetbal is een populaire sport in Winterswijk. Als plaats met nog geen 30.000 inwoners heeft men maar liefst zeven verenigingen. De clubs in de gemeente Winterswijk zijn: FC Trias, W.V.C. Winterswijk, Sportclub Meddo, vv Winterswijk, vv MEC, Vosseveld en SKVW. FC Trias is in 2002 ontstaan uit een fusie van de verenigingen Fortuna, Kotten en Ratum.

Ook muziek is een populaire hobby in Winterswijk. In Winterswijk spelen drie verenigingen in de hoogste divisie van Nederland te weten de Koninklijk erkende Muziekvereniging Excelsior, de Koninklijke Winterswijkse Orkest Vereeniging en Christelijke Muziekvereniging de Eendracht. Meer dan 400 leden musiceren hier in verenigingsverband. Daarnaast speelt de Slagwerkgroep van Excelsior in de top van Nederland. Door het kampioenschap in 1999 (1e divisie) en in 2001 (eredivisie) en het goede presteren op de overige concoursen is het topconcours van de KNFM en het kampioenschap van alle bonden nu in Winterswijk. Schouwburg De Storm vormt een toplocatie voor dit soort evenementen. Door de akoestiek in de concertzaal en de opslagruimte in de feestzaal onderscheidt De Storm zich van de andere accommodaties elders. Naast deze drie verenigingen zijn er nog drie - ook op hoog niveau spelende - muziekverenigingen in de buurtschappen: Concordia Kotten, St. Jan Meddo, Crescendo Ratum. Daarnaast zijn er nog diverse koren, bandjes, gezelschappen en andere musici. In 2008 zal in het park bij de Scholtenbrug een nieuwe muziekkoepel worden gebouwd. Deze modern vormgegeven koepel wordt gebouwd op initiatief van muziekvereniging Excelsior, die in 2007 zijn honderdjarig bestaan vierde.

Disabuse, een hardcore/metalband uit de periode 1987-2004, is in Winterswijk ontstaan.

Bekende inwoners

Geboren

Max van Dam (19 maart 1910), kunstenaar
Erny Green (pseudoniem van Ernst Grevink), singer-songwriter
Jelmer Gussinklo (14 januari 1982), radiopresentator
Gerrit Komrij (30 maart 1944), schrijver en dichter
Henk Krosenbrink (1928), schrijver
Helena Kuipers-Rietberg (26 mei 1893 - 1944), verzetsstrijdster
Martijn Meerdink (15 september 1976), voetballer
Dick Mol (1955), paleontoloog
Willem van Otterloo (27 december 1907 - 27 juli 1978), componist en dirigent
Erik Redeker (20 juli 1968), voetballer
Johanna Reiss geboren als Annie de Leeuw (4 april 1932), auteur van o.a. De schuilplaats.
Wim Ruessink (22 maart 1965), musicus
Hein Schreur (3 januari 1955), voetballer
Bram Stemerdink (6 maart 1936), politicus, minister van Defensie (PvdA)
W.S.J. Tenkink (28 augustus 1867), politicus, burgemeester van Doetinchem.
Jan Vreman (17 september 1965), voetballer
Jurgen Wevers (12 januari 1979), voetbalkeeper

Woonachtig (geweest)

Piet Gerbrandy (17 september 1958), dichter, essayist en classicus
Piet Mondriaan, kunstschilder (van 1880 tot 1892)
Aad Nuis (Sliedrecht, 18 juli 1933 - Scheveningen, 8 november 2007), letterkundige en politicus
Taida Pasić, Servisch-Kosovaars asielzoekster (van 1999 tot 2005 en 2005 tot 2006)
Daniel Sahuleka, componist, producent en uitvoerend musicus
Ernst Daniël Smid, Nederlands zanger en televisiepresentator