13e eeuw

Overzicht van de jaren in en rond de 13e eeuw
Jaren 90	1190	1191	1192	1193	1194	1195	1196	1197	1198	1199
Jaren 00	1200	1201	1202	1203	1204	1205	1206	1207	1208	1209
Jaren 10	1210	1211	1212	1213	1214	1215	1216	1217	1218	1219
Jaren 20	1220	1221	1222	1223	1224	1225	1226	1227	1228	1229
Jaren 30	1230	1231	1232	1233	1234	1235	1236	1237	1238	1239
Jaren 40	1240	1241	1242	1243	1244	1245	1246	1247	1248	1249
Jaren 50	1250	1251	1252	1253	1254	1255	1256	1257	1258	1259
Jaren 60	1260	1261	1262	1263	1264	1265	1266	1267	1268	1269
Jaren 70	1270	1271	1272	1273	1274	1275	1276	1277	1278	1279
Jaren 80	1280	1281	1282	1283	1284	1285	1286	1287	1288	1289
Jaren 90	1290	1291	1292	1293	1294	1295	1296	1297	1298	1299
Jaren 00	1300	1301	1302	1303	1304	1305	1306	1307	1308	1309

De 13e eeuw (van de christelijke jaartelling) is de 13e periode van 100 jaar, dus bestaande uit de jaren 1201 tot en met 1300. De 13e eeuw behoort tot het 2e millennium.

Belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen

Opkomende handel

De ontdekkingsreiziger Marco Polo brengt de wereld van het (Verre) Oosten in contact met het Westen.
In de 13e eeuw zijn de markten van Champagne de belangrijkste jaarmarkten van Europa. De kooplieden uit de Italiaanse stadstaten ontmoeten er die van de Hanze der XVII steden.
Door de toenemende handel wordt het geldverkeer groter en wordt eveneens de vraag naar waardevaste munten groter. Keizer Frederik II van Hohenstaufen van het Heilige Roomse Rijk laat daarom in 1231 in Brindisi gouden munten slaan, de Augustalis. Daaropvolgend gaan de florerende republieken Venetië en Florence eveneens gouden munten slaan, alleen dan in grotere aantallen.
Een andere nieuwe munt met grote internationale verspreiding is de groot, Italiaans Grosso, Duits Groschen, die in het Karolingische geldsysteem een halve denir waard is.

Europa

In Engeland beginnen hof en adel te verengelsen. Met de Magna Carta begint de Engelse weg naar democratie en mensenrechten.
Onder koning Eduard I van Engeland wordt het parlement uitgebreid met de lagere standen. Het Paleis van Westminster wordt het regeringscentrum en Wales wordt onderworpen. De heerlijkheid Ierland staat vanaf 1199 direct onder de Engelse kroon en krijgt in 1216 zijn eigen Magna Carta Hiberna. Schotland wordt enkele malen verslagen, maar niet onder blijvende controle gebracht.
Machthebbers gaan elkaar brieven sturen in plaats van geschenken. Wel hebben zij onderdanen, vooral priesters, nodig om die te schrijven en voor te lezen.
Op verzoek van het Engelse parlement moeten de Joden het land verlaten, ze moeten tot aan hun vertrek een gele ster dragen.
De Sturlungaöld is de periode dat het Gemenebest van IJsland wordt verscheurd door stammenstrijd. De clans zoeken steun bij de Noorse koning, en in 1262 vestigt koning Haakon de Oude van Noorwegen zijn soevereiniteit over het eiland.
Het Tweede Bulgaarse Rijk bereikt zijn hoogtepunt onder de koningen Kaloyan en Ivan Asen II.
De Reconquista vordert naar het zuiden. In 1212 breken de Spaanse vorsten de macht van de Almohaden, en in 1236 wordt Córdoba veroverd.

Kruistochten

De Albigenzische Kruistochten leidt tot de inlijving bij Frankrijk van het graafschap Toulouse, het graafschap Nizza en andere zuidelijke staatjes. De eigen identiteit van het zuiden blijft voortleven in het Occitaans.
Constantinopel wordt geplunderd door de kruisvaarders van de Vierde Kruistocht. Dit markeert het einde van het Byzantijnse Rijk als grote mogendheid.
Samen met het keizerrijk Nicea en het keizerrijk Trebizonde beschouwt het despotaat Epirus zich als opvolgers van het Byzantijnse Rijk.
De Duitse Orde groeit in de eerste helft van de eeuw via door keizer en paus toegelaten schenkingen uit tot een politieke factor van groot belang. De Baltische Kruistochten brengen naast politieke onderwerping ook culturele assimilatie voort, in de eerste plaats natuurlijk de kerstening waarom zij (in naam) begonnen zijn, maar ook germanisering. De economische ondergeschiktheid aan de nieuwe Germaanstalige adel laat zich vatten in het woord horigheid zoals die in Midden- en West-Europa reeds bestaat.
De Vierde, Vijfde, Zevende, Achtste en de Alexandrijnse Kruistocht worden allemaal op Egyptisch grondgebied uitgevochten, met tijdelijke overwinningen en verliezen als gevolg. Het levert uiteindelijk niets op voor de kruisvaarders: rond 1291 wordt het laatste grote kruisvaardersbolwerk Akko veroverd en het Heilig Land vervalt aan de strijdkrachten van de mammelukken.

Azië

De Mongolen veroveren het huidige Rusland en maken de vorstendommen schatplichtig en onderhorig.
Mongolen veroveren onder leiding van Dzjengis Khan en zijn opvolgers Oost-Europa, Noord-Azië en China. Hulagu maakt een einde aan het kalifaat Bagdad.
de Mongool Koeblai Khan verenigt de drie Rijken van China en sticht de Yuan-dynastie.

Scheepvaart en handel

Stadstaten als Florence, Venetië en Genua worden schatrijk door hun handel met de Levant.
De Hanze ontwikkelt uit het Vikingschip de kogge.
Uitvinding van het magnetisch kompas.

Nederlanden

Vijandige tegenstelling binnen het graafschap Vlaanderen tussen de Fransgezinde leliaards en de graafgezinde klauwaards.
cisterciënzers verrichten grote landontginningen en inpolderingen.
Vier grote stormvloeden en overstromingen in vijftig jaar leiden ertoe dat er twee grote binnenzeeën in Nederland ontstaan, namelijk de Zuiderzee en de Waddenzee.
In de Brabantse Kempen wordt begonnen met de turfwinning.
De moernering wordt een bloeiende industrie in de Lage Landen. Het in Zeeland en westelijk Noord-Brabant gewonnen zout kan gemakkelijk concurreren met steenzout en het vindt in de Vlaamse steden een gewillig afzetgebied.
De laten worden weer helemaal vrij.

Stad en land

Gent behoort tot de grootste steden van Europa en wordt bestuurd door de 39 Gentse schepenen, gekozen uit de patriciërsgeslachten.
Drenthe en Groningen worden feitelijk zelfstandig na de nederlaag van de bisschop van Utrecht in de slag bij Ane in 1227, terwijl Vollenhove, Salland en Twente de bisschop overwegend trouw blijven.
In Friesland worden diverse vaarten en grachten aan elkaar verbonden. Hierdoor ontstaat een doorgaande vaarroute (die loopt van Stavoren en Bolsward tot Dokkum en Leeuwarden). Enkele van deze vaarten zijn de Geeuw en de Sneeker Oudvaart. Men noemt deze lange vaart Magna Fossa (Grote Gracht).
Formalisering van de marken, lokale bestuurseenheden van boeren gericht op het beheer van de gemeenschappelijke gronden.
De Hollandse Waard ontstaat na afdamming van de Maas bij Heusden en Maasdam, en het aanleggen van een ringdijk. In 1283 is de ring gesloten.

Kunsten

De romanogotiek vormt de overgang van de Romaanse bouwstijl naar de gotiek. De stijl vindt vooral toepassing in de kerkbouw.
Hoogtepunt van de hoofse literatuur is de Arthurroman.
Het motet is een polyfone muzikale vorm, die met name in de Nederlanden en Frankrijk vanaf 1220 à 1230 zeer snel opgang maakt. Het middeleeuwse motet bestaat uit een clausula met een tekst, die het memoriseren van de melodie zou vereenvoudigen.

Sport

Jaarlijks houden gondeliers in Venetië de regata storica: een race tussen gondels op het Canal Grande vanaf de Piazza San Marco.
Op kruistocht in Palestina raakt keizer Frederik II in de ban van de valkenjacht. Hij brengt valken en valkeniers mee terug naar Duitsland en schrijft een boek over de sport, die zich daarna snel verspreidt over de Europese hoven.
Uit een tekst van Jacob van Maerlant wordt opgemaakt, dat in de 13e eeuw reeds colf wordt gespeeld in de Lage Landen.

Wetenschap

In 1259 wordt op een heuvel ten westen van de stad Maragha een sterrenwacht gebouwd door de astronoom Nasir al-Din al-Toesi. De sterrenwacht is hem aangeboden door de Hulagu als dank voor Toesi's hulp bij de verovering van Bagdad (1258). De sterrenwacht, die gebouwd is als een citadel, heeft een oppervlakte van 340 x 135m. Aan de academie die ermee verbonden is, werken naast Perzen ook Armeniërs, Georgiërs en Chinezen. In de bibliotheek bevinden zich zo'n 40.000 boeken. De astronomen bepalen de precessie van de equinoxen een stuk nauwkeuriger dan voorheen en komen uit op 51 boogseconden per jaar (is 50.3 boogseconden).
Stichting van universiteiten in Engeland, Spanje, Frankrijk en vooral Italië.
Rond het midden van de eeuw stelt Vincent van Beauvais, dominicaan en bibliothecaris van Lodewijk de Heilige, een algemeen wetenschappelijke encyclopedie samen, het Speculum Maius. Het werk is verdeeld in drie delen: Speculum Naturale, Speculum Doctrinale en Speculum Historiale.
De Kroniek van Bloemhof wordt geschreven door drie opvolgende abten van het gelijknamige klooster, en geeft inzicht in de geschiedenis van de Groninger Ommelanden in deze eeuw.
Het genre van de rijmkroniek in de volkstaal ontstaat in het midden van de 13e eeuw op de kloosterscholen van Egmond, Gent en Brugge.

Godsdienst

Met de vervolging van de Katharen begint de Inquisitie, het kerkelijk onderzoek tegen ketters.
Stichting van de bedelorden de franciscanen en de dominicanen. Deze laatste orde verbreidt zich snel, met name in de universiteitssteden. Ook de filosofen Albertus Magnus en Thomas van Aquino treden toe. Enige predikheren reizen naar Mongolië om de khan te winnen. Willem van Rubroeck bestudeert op zijn beurt in Mongolië het boeddhisme.
Vanaf de vroege 13e eeuw zijn er begijnen, en vanaf het tweede kwart van de 13e eeuw worden er in de lage landen begijnhoven gesticht, vaak van officiële zijde (bijvoorbeeld door de gezusters Johanna en Margaretha van Constantinopel). Het kerkelijk instituut staat zeer argwanend tegenover wat in de begijnhoven leeft en geleerd wordt en tegen hun bestaan zelf, waarmee vooral vrouwen zich buiten de kloosters houden, en derhalve aan de controle ontsnappen.
Begin 13e eeuw ontstaat de huidige hoofdstukindeling van de Bijbel, die aan Stephen Langton, de latere aartsbisschop van Canterbury wordt toegeschreven. Midden 13e eeuw vervaardigen Dominicanen te Parijs onder leiding van Hugo van Saint Cher verschillende deelconcordanties die uiteindelijk resulteren in de eerste min of meer volledige Bijbelconcordantie.
Sacramentsdag wordt vanaf de late middeleeuwen een populaire feestdag, te beginnen in het bisdom Luik vanaf circa 1246, waar Juliana van Cornillon zich heeft beijverd voor de verering van het Heilig Sacrament. Vanaf 1252 blijkt het in diverse (West-) Duitse gebieden reeds een verplichte feestdag te zijn.
Het gebruik ontstaat om steden, gilden enzovoort een schutspatroon te geven. Kinderen krijgen in plaats van de Germaanse voornamen van hun voorouders een naam uit de Heiligenkalender.
Na het overlijden van zijn vader Celaleddin vestigt Jalal ad-Din Rumi zich in 1240 definitief in Konya. Hier stichtte (later zijn zoon Bahaddin Veled) hij een soefi-orde van religieuze dansers, waarbij hij elementen uit de islam, het christendom en het boeddhisme verenigt. Rumi's klooster heeft een grote aantrekkingskracht op vele van zijn volgelingen. Een van de belangrijkste regels volgens het leven van de derwisjen is de sema. Tijdens deze rituele dans draaien de monniken, gekleed in de karakteristieke gewaden en taps toelopende fez (hoed), steeds sneller in het rond, waardoor zij in extase raken en zo hun ziel met het allerhoogste kunnen verenigen.
De Zohar is een verzameling commentaren op de Thora en wordt veelal beschouwd als het belangrijkste werk van de joodse mystiek, de zogeheten Kabbalistiek. Het bevat een discussie over de natuur van God, de oorsprong en de structuur van het universum, de natuur van de ziel, zonde, vergeving, goed en kwaad en gerelateerde onderwerpen.

Recht en bestuur

Verschijnen van de Saksenspiegel, een rechtsboek met de optekening van het gewoonterecht in de volkstaal. Het boek krijgt groot gezag in de rechtspraak, ook buiten de Saksenlanden.
Bij de handhaving van het gewoonterecht ontstaat het onderzoeksmiddel van de turbe. De vierschaar vraagt aan tien wijzen hoe de omstreden regel van oudsher heeft geluid.
Vele plaatsen krijgen in deze eeuw stadsrechten. Ze mogen zich ommuren, markt houden en een eigen rechtstelsel aannemen.
Groningen en Friesland hebben eigen rechtstelsels, met de grote hereboeren als roulerende rechters. Deze heren bouwen zich een steenhuis (Groningen) of stinze (Friesland), vanwaaruit ze zich zo nodig kunnen verdedigen.
In het Graafschap Holland ontstaan de eerste waterschappen met door de graaf goedgekeurde reglementen. Grondbezitters zijn verplicht bij te dragen aan het onderhoud van dijken.

Militair

Stokwapens worden opgenomen in de algemene bewapening der voetsoldaten. Onder stokwapens worden de op lange houten stokken of schachten gemonteerde wapens verstaan, die hoofdzakelijk om te houwen worden gebruikt. Maar steken kan men er ook mee. Het bekendste stokwapen is de hellebaard.
Bekende slag- en stootwapens zijn de goedendag, de morgenster en de strijdvlegel.

Innovatie

Het steenbakken wordt weer opgepakt door kloostermonniken. De eerste vermeldingen van bakstenen verwijzen naar Veurne (Ter Duinen in 1215), Lissewege (Ter Doest in 1225), Hemiksem (Sint-Bernardusabdij in 1246). Men sprak dan al gauw van ‘kloosterstenen’ of ‘kloostermoppen’.

Andere belangrijke personen van de 13e eeuw

Zie de categorie 13th century van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.