1640-1649

De jaren 1640-1649 (van de christelijke jaartelling) zijn een decennium in de 17e eeuw.

Belangrijke gebeurtenissen

Europa

• Koningin-moeder Anna van Oostenrijk is regentes uit naam van haar minderjarige zoon Lodewijk XIV en laat zich leiden door Mazarin. In 1648 begint een periode van onrust, die bekendstaat als la Fronde. De leden van de parlementen en andere belangrijke bestuursinstellingen reageren tegen de fiscale lasten die het de voorgaande jaren zijn opgelegd.
• De openlijke oorlog tussen Frankrijk en Spanje kent zijn hoogtepunt in de Slag bij Rocroi, waarbij een relatief klein Frans leger onder leiding van de Hertog van Condé in de buurt van Rocroi aan de Franse noordgrens het grote en onoverwinnelijk geachte Spaanse leger onder leiding van Graaf de Melo vernietigend verslaat. Hierdoor krijgt Frankrijk bij de onderhandelingen voor de Vrede van Westfalen een uitstekende positie en weet Mazarin door scherp onderhandelen zeggenschap te krijgen over de Elzas en het zuiden van Lotharingen.
• Opstand in Catalonië van 1640 tot 1651.
• De Zweedse rijkskanselier Axel Oxenstierna begint een preventieve oorlog tegen Denemarken, die duurt van 1643 tot 1645. De Nederlanders Louis de Geer en Elias Trip leveren de Zweden wapens, en Andries Bicker en Johan de Witt bemiddelen met het oog op de Hollandse oostvaart.
• Al voor 1640 zijn onderhandelingen over vrede aangeknoopt, maar het duurt nog tot 1648 voor de Vrede van Westfalen een definitief einde maakt aan de Dertigjarige Oorlog. Het resultaat is machtsverlies voor de Duitse keizer en verregaande politieke versplintering van het Heilige Roomse Rijk. De verwoestingen, slachtpartijen, hongersnoden en epidemieën op Duits grondgebied zullen pas in de Tweede Wereldoorlog overtroffen worden. Hiermee is voor Frankrijk de weg vrij om zich te profileren als de grootste continentaal-Europese mogendheid. Zweden verwerft gebieden in Duitsland (o.a. Voor-Pommeren en Stettin, en beheerst voortaan de Oostzee.
• De Engelse Burgeroorlog woedt in alle hevigheid tussen koning Karel I en het Lange Parlement. Ten slotte wordt de koning terechtgesteld en neemt Oliver Cromwell zijn plaats in.
• De katholieke Ieren doden bij een opstand in 1641 duizenden katholieken,honderdduizenden volgens de protestante geruchtvorming. De Engelsen hebben het aanvankelijk te druk met hun burgeroorlog om te reageren, maar in 1649 - 1650 voert Oliver Cromwell een strafexpeditie uit waarbij duizenden katholieken worden gedood.
• Bohdan Chmelnytsky begint een opstand om de Oekraïne te ontdoen van Poolse en Roetheense magnaten en joden. Binnen enkele maanden na het begin van de opstand zijn vrijwel alle Poolse edelen, beambten en priesters omgebracht of uit de Oekraïne verdreven. Vooral onder de joden zijn de verliezen zwaar want zij zijn van het szlachta-regime het talrijkst en het makkelijkst te vangen. Chmelnytsky vertelt dat de Polen hen als slaven 'in de handen van de vervloekte joden' hadden verkocht. Met die woorden als strijdkreet slachten de kozakken in de jaren 1648-1649 een enorm aantal joden af. De schattingen lopen uiteen van minimaal 50.000 tot honderdduizenden doden onder de joden. Driehonderd joodse gemeenschappen worden volkomen vernietigd. Het totale aantal doden in het Pools-Litouws Gemenebest als gevolg van de opstand bedraagt meer dan een miljoen. Bij represailles worden duizenden kozakken en hen steunende boeren vermoord.
• De Oorlogen van Castro tussen het hertogdom Parma en de Kerkelijke Staat verlopen aanvankelijk ongunstig voor de Paus, die in 1644 vrede moet sluiten. Maar in 1649 verwoesten zijn troepen de stad Castro, die niet meer zal worden herbouwd.

Republiek

• Als in 1644 Sas van Gent en in 1645 Hulst weer in Staatse handen komen, wordt ook de Linie van Communicatie tussen Hulst en Sas van Gent staats.
• In Münster arriveert een delegatie van acht Statenleden uit de Nederlanden onder leiding van Adriaan Pauw, om met de Spanjaarden te onderhandelen over vrede (de Vrede van Münster).
• Na de dood van Hendrik Casimir besluiten de Staten-Generaal een afvaardiging naar Friesland en Groningen te sturen om erop aan te dringen Frederik Hendrik als stadhouder te benoemen. Friesland benoemt snel Hendriks broer Willem Frederik voor de afvaardiging arriveert. Groningen en Drenthe besluiten Frederik Hendrik tot stadhouder te benoemen
• De Staten-Generaal benoemen de Prins van Oranje ook tot stadhouder van de generaliteitslanden Wedde en Westerwolde.
• Willem II volgt zijn vader op als stadhouder.
• De Vrede van Münster wordt getekend. Hiermee komt een einde aan de Tachtigjarige Oorlog.
• Drooglegging van het Slotermeer.

Zeevaart en kolonisering

• De stad Malakka (Maleisië) capituleert voor de Nederlanders. De Medenblikse kapitein Kaartekoe heeft dan nog maar 650 soldaten over. De rest is dood maar de zege levert de VOC een handelspost op waar eeuwenlang schatten zullen worden verdiend.
• Begin van de Venetiaans-Turkse oorlog die tot 1669 zal duren. Dit conflict stelt de Republiek in staat veel van Venetiës positie over te nemen.
• Portugal herwint zijn zelfstandigheid en sluit met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een Verdrag van Defensieve en Offensieve Alliantie. De West-Indische Compagnie begint in goed vertrouwen te bezuinigen op de bezittingen in Olinda en Recife. Johan Maurits van Nassau-Dietz keert teleurgesteld terug naar Den Haag, terwijl in Brazilië de Portugese planters in opstand komen tegen het Nederlands bestuur.
• In Nieuw Nederland woedt van 1643 tot 1645 de Oorlog van Kieft. Zo'n 1600 Indianen worden door kolonisten uitgemoord.

Wetenschap en techniek

• Evangelista Torricelli formuleert de Wet van Torricelli. Hij volgt Galileo Galilei op als hoogleraar, ontdekt het vacuüm en vindt de barometer uit.
• De Franse wiskundige Blaise Pascal werkt van 1642 tot 1645 aan de Pascaline, een voorloper van de rekenmachine.
• De Historia Naturalis Brasiliae wordt samengesteld door Willem Piso, lijfarts van Johan Maurits, en Georg Markgraf, arts, cartograaf, astronoom en wiskundige. Ze bevat een uitgebreide beschrijving van de flora en fauna van Brazilië en eveneens van de tropische ziektes en de gewoonten en gebruiken van de inheemse bevolking.

Schilderkunst

De Nachtwacht na 1715

• Voltooiing van De Nachtwacht door Rembrandt.

Godsdienst

• Nu Willem II zich met de orthodoxe calvinisten verbonden heeft, dreigen Descartes' vijanden -vooral Voetius- de kans te krijgen zijn filosofie het zwijgen op te leggen. René Descartes verlaat ontmoedigd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en vertrekt naar Zweden.
• In zijn in 1640 postuum verschenen werk "De Augustine" concludeert Cornelius Jansenius dat de menselijke natuur slecht is en plaatst hij de vrije wil van de mens in het kader van de predestinatieleer. Door inzet van de jezuïeten wordt het boek van Jansenius al in 1642 veroordeeld. Desondanks blijven enige bisschoppen de stellingen in het boek verdedigen. Het Franse klooster Port-Royal-des-Champs wordt zelfs enige tijd een belangrijk theologisch centrum van de Jansenisten.
• Tussen 1642 en 1649 komen de Martelaren van Noord-Amerika om het leven door hun werk onder de Indianen in Québec.
• Samen met de Westminster Confession of Faith (1647), schrijven de Westminster Assembly van Britse Protestanten ook twee catechismussen, de Grote Catechismus van Westminster en de Kleine Catechismus van Westminster. Beide catechismussen zijn bedoeld voor zowel de Church of England als de Church of Scotland, maar vanwege hun onmiskenbare Calvinistische inslag, worden de beide catechismussen alleen door de Presbyteriaanse Church of Scotland geaccepteerd (1648). Samen met de Westminster Confession of Faith zijn de catechismussen de officiële corpus doctrinae van de Church of Scotland.
• De Paters Kapucijnen besluiten in 1644 een processie in te richten om oorlog en pest te weren. Een veertigtal leden van de in 1637 gestichte 'Sodaliteit van de Gekruiste Zaligmaker' neemt deel aan deze processie. In 1646 besluit de Sodaliteit om de Boetprocessie van Veurne zelf te organiseren. De boetelingen zijn gekleed in een ruwe bruine boetepij en trekken met een zwaar kruis op de schouders door de straten van Veurne.

Zie de categorie 1640s van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.