Zwarte Piet
Zie Zwartepiet voor de term in het kaartspel.
Zwarte Piet is de hulp van Sinterklaas. Hij is vooral te herkennen aan het feit dat hij zwart of bruin geschminkt is en aan een soort pagepakje uit de 16e of 17e eeuw. Andere kenmerken, die ook kunnen ontbreken, zijn: een kapsel van zwarte krullen, rode lippen, gouden oorringen
Kenmerken van Zwarte Piet
Volgens de overgeleverde traditie komt Zwarte Piet tijdens het Sinterklaasfeest in december de cadeautjes brengen. Hij klimt door de schoorstenen van de huizen wanneer de mensen slapen.
In de aanloop naar het feest wordt Piet volgens de folklore herhaaldelijk op de daken gesignaleerd, waar hij aan de schoorsteen luistert of de kinderen wel braaf zijn. Het strooien van pepernoten en ander strooigoed is zijn specialiteit. Verder treedt Zwarte Piet op als hulp van Sinterklaas om bijvoorbeeld zijn boek of staf te dragen. Sommige Pieten kunnen ook heel goed jongleren, op handen lopen of op een eenwieler fietsen. Tijdens pakjesavond op de vijfde december bonst Zwarte Piet hard op de deur en ramen, soms met de roe, en laat zakken met cadeautjes achter.
Geschiedenis
Oorspronkelijk had Sinterklaas geen helper. In 1850 introduceerde de onderwijzer Jan Schenkman in zijn leesboekje Sint Nicolaas en zijn Knecht drie nieuwe zaken, die allemaal zijn blijven hangen in de Sinterklaas-folklore: een gekleurde knecht voor Sinterklaas, de intocht en de stoomboot. De knecht heeft in het boekje nog geen naam, en was gekleed als een page. In 1859 werd voor het eerst een artikel gedrukt waarin hij Pieter wordt genoemd,[1] en in 1895 was de naam Zwarte Piet al in zwang geraakt.[2]
In de loop van de 20e eeuw bedacht men dat meerdere Zwarte Pieten leuker zouden zijn. Zo waren bij de eerste officiële intocht van de Sint in Amsterdam in 1934 per toeval zes Zwarte Pieten aanwezig. Zes Surinaamse matrozen van een schip dat toevallig in de haven lag hadden zich aangesloten bij de Sint.[3] Ook in Nederlands-Indië en gedurende de mobilisatie voor de Tweede Wereldoorlog in Nederland zien we in de jaren dertig meerdere Pieten opduiken.[4][5] Na de Tweede Wereldoorlog organiseerden Canadese militairen in Nederland een Sinterklaasviering met een massa Zwarte Pieten.[6] Sindsdien wordt Sinterklaas vergezeld door vele Pieten, tegenwoordig vaak met voor ieder een eigen taak. Terwijl Sinterklaas altijd statig en gedistingeerd is, gedragen de Pieten zich als acrobaten en grappenmakers die vaak kwajongensstreken uithalen.
Bij de jaarlijkse intocht van Sinterklaas in Amsterdam is het aantal Zwarte Pieten in de loop der jaren sterk gegroeid, tot inmiddels meer dan 600 (ook vrouwelijke) Zwarte Pieten. Een experiment met Gekleurde Pieten, geschminkt in diverse kleuren, kreeg geen vervolg.
Tot ver in de tweede helft van de 20e eeuw was Zwarte Piet een niet zo slimme helper die zich van een brabbeltaaltje bediende. Toen immigratie vanuit de voormalige koloniën ervoor zorgde dat Europeanen beter vertrouwd raakten met Afrikanen, ontwikkelde Piet zich tot een respectabele assistent van de vaak verstrooide Sinterklaas. Zijn kapsel ontwikkelde zich van kroes tot krullen, zijn oorringen verdwenen.
Een andere verandering die Zwarte Piet doormaakte, was dat hij door de jaren heen steeds minder als kinderschrik ging fungeren. In de 19e eeuw werd van Zwarte Piet vaak verteld dat hij het hele jaar door voor Sinterklaas bekeek wat de kinderen deden (Alles ziet die slimme Piet, zich vergissen kan hij niet). Was je stout, dan liep je het risico dat je in de zak werd meegenomen naar Spanje, waar je je voor de Sint moest uitsloven. In de loop der tijd gingen die scherpe kanten eraf.
Modernisering
Vooral door de invloed van de televisie heeft zich binnen het zwartepietendom in de loop der jaren verregaande specialisatie voorgedaan. Vóór 1980 droeg Zwarte Piet een roe en een zak met snoepgoed. Onder druk van veranderende opvoedkundige inzichten verloor Piet de rol van boeman onder de controle van de Sint en verdween het dreigende element uit het karakter van Piet tezamen met de roe.
Anno 2004 heeft elke Piet een eigen taak in de logistiek. Zo zijn er onder andere zeer algemene Inkooppieten, Inpakpieten, Magazijnpieten en Transportpieten. Daarnaast kent men ook bijvoorbeeld de Hoofdpiet, de Huispiet en de Paardenpiet. De welbekende Wegwijspiet is in 2005 na 24 jaar trouwe dienst met pensioen gegaan.
Sinds 1999 draait de televisieserie De Club van Sinterklaas. Door deze serie zijn er moderne Sinterklaasliedjes ontstaan. In 2005 scoorde Coole Piet een nummer 1-hit in Single Top 100 met het liedje De Streken van Tante Toets. In 2006 herhaalde hij dit met Paniek in de Confettifabriek. Zijn laatste hit heet De speelgoeddief en dateert van 2007.
Verschillende interpretaties
Over de herkomst van Zwarte Piet wordt veel geschreven, maar weinig onderzoek gedaan. Vaststaat dat de knecht die later de naam Zwarte Piet kreeg, pas in 1850 is geïntroduceerd. Voor die tijd had de folkloristische Sinterklaas in Nederland voor zover bekend geen helper. Desondanks circuleren er voor die helper van Sinterklaas diverse volkswetenschappelijke verklaringen:
- hij zou oorspronkelijk een schoorsteenveger zijn, en van het roet zwart zijn geworden;
- hij zou een Ethiopische zwarte slaaf Piter zijn die door de heilige Nicolaas op een slavenmarkt in Myra werd vrijgekocht;
- hij zou oorspronkelijk een demon zijn geweest die door de heilige gedwongen werd goede daden te verrichten;
- hij zou een voorchristelijke godheid zijn die zich moest onderwerpen aan de christelijke sint;
- hij zou de bedwongen satan zijn, plaatsvervanger van de overwonnen Wodan, of diens helper Nörvi, de zwarte vader des nachts, die ook een roe droeg (als vruchtbaarheidssymbool);
- hij zou afstammen van de zwarte raven Huginn en Muninn, die Odin vergezelden;[7]
- hij zou afstammen van berserkers, die het lichaam zwart verfden en dierenhuiden droegen.
Voor geen van deze verklaringen zijn, behalve schrijvers die schrijvers naschrijven, betrouwbare directe bronnen te vinden. Een recente suggestie (2012), dat Zwarte Piet werd gemodelleerd op een Saraceen, werd door John Helsloot van het Meertens Instituut ontkracht.[8]
Niet verbonden met Sinterklaas maar wel met decembertradities zijn:
- de Scandinavische kerstbok (Julbocken) (de naam verwijst naar het Yule of joelfeest) lijkt qua uiterlijk enigszins op de Krampus; de Finse Kerstman Joulupukki stamt van de Julbocken af;
- de Jólasveinar geven geschenken tijdens de periode rondom Yule;
- de Italiaanse Befana is een met roet besmeurde vrouw en brengt cadeautjes door de schoorsteen rond Driekoningen.
Andere landen
In ons omringende culturen komen andere voorbeelden van begeleiders van Sinterklaas voor:
- in de Duitstalige landen wordt Sinterklaas begeleid door knecht Ruprecht, of door een angstaanjagend persoon (soms met bokkenhoorn), zoals Krampus of een Percht, die soms luidruchtig met kettingen door de straten slepen;
- Noordoost-Frankrijk kent Père Fouettard (Vader Geselaar, in de Elzas Hans Trapp genoemd) als knecht voor Sinterklaas.
-
Een Tsjechische Sint Nicolaas, begeleid door duivels en engelen -
Knecht Ruprecht en Samichlaus -
Krampus of percht -
Hans Trapp, met zak en ketting, in Wintzenheim, Frankrijk, 1953 -
Nikolaus, Nikoloweibl en Buttnmandl, (Berchtesgaden, 2007)
Kleding
De kleding van Piet is een soort pagepakje uit de 16e-17e eeuw. Aan koninklijke hoven hadden de dienaren meestal zulke kledij aan. Waarschijnlijk heeft daarom volgens de traditie de hulp van Sinterklaas een soortgelijk uniform. Het kostuum van Piet bestaat uit onder meer:
- Baret
- Ook wel muts of pet genoemd. Bovenop de baret een of meerdere veren, eventueel vastgezet met een baretspeld.
- Jas
- Vaak van fluweel, afgezet met goudgalon.
- Broek
- Hoewel dit tegenwoordig een tot over de knie reikende, wijde broek is, was dit voorheen vaker een pofbroek die boven de knieën ophield. De broek heeft in het algemeen een met de jas overeenkomstige kleur, is gemaakt van fluweel en eventueel afgezet met goudgalon.
- Handschoenen
- Piet draagt (lange, zwarte) handschoenen, omdat het in Nederland vaak kouder is dan in Spanje.
- Maillot
- Schoenen
- Veel Pieten dragen gympen, de oudere en wat hogergeplaatste Pieten dragen voornamelijk zwart leren schoenen met een gesp erop.
- Kraag
- Manchetten of mouwtjes
- Witte afzetstukken van de mouwen voor de luxueuze uitstraling. Vaak van katoen, afgezet met kant.
- Veer
- Een Piet draagt op de baret een of meerdere gekleurde veren, eventueel afgezet met gouden/zilveren dopjes en een baretspeld.
Bezwaren
Zowel de huidskleur als de 'sociale positie' van Zwarte Piet geven soms aanleiding tot kritiek, omdat zijn rol racistische vooroordelen zou bevestigen.
Zwarte Piet werd als Moorse knecht van Sinterklaas in 1850 door de onderwijzer Jan Schenkman geïntroduceerd in het boekje Sint Nicolaas en zijn Knecht. In de eerste druk van het prentenboekje werd hij afgebeeld als een rustige gekleurde jongeman, gekleed als page, die niet op de voorgrond trad. Wat Schenkmans idee daarbij was, zal wel nooit bekend worden, want hij heeft zich er niet over uitgelaten. Wel is het zo dat hij het boekje publiceerde op het moment dat de tijdgeest aan het veranderen was; de slavernij stond onder druk of werd al afgeschaft. Schenkman heeft zich mogelijk laten inspireren door publicaties uit zijn tijd. Zo publiceerde Heinrich Hoffmann vijf jaar eerder Struwwelpeter, waarin een zwarte jongen door een figuur Nikolas, die uiterlijke overeenkomsten vertoont met Sinterklaas, beschermd wordt voor pesterijen van blanke kinderen. Een ander verhaal dat hem kan hebben beïnvloed, werd in het tijdschrift Timotheus gepubliceerd, en ging over een gewezen slavenbezitter, een edele en voorname oude man met witte haren, die zich op zijn ziekbed verzoent met zijn bediende, de zoon van een van zijn ex-slaven, en oproept tot afschaffing van de slavernij.
Desalniettemin kan er in de loop der tijd een racistisch element in de rol van Zwarte Piet zijn geslopen, of kan dat als zodanig worden ervaren. Aanvankelijk hanteerde Sinterklaas de roede, maar met de introductie van Zwarte Piet werd het straffen van kinderen hoe langer hoe meer zijn taak, en de aanvankelijk neutrale uitbeelding van de knecht veranderde in de loop der tijd in een karikaturale weergave van een zwarte man.[9]
De eerste openlijke bezwaren tegen de rol van Zwarte Piet werden in de jaren zestig van de 20e eeuw geuit. Het eerste protest uit de gekleurde gemeenschap kwam in 1981. De Solidariteits Beweging Suriname startte een actie 'Sinterklaas vieren zonder Zwarte Piet', en in 1986 pleitte Beweging Surinaams Links er zonder succes voor om het kinderfeest zonder de figuren Sinterklaas en Zwarte Piet vieren.
Het actiecomité 'Zwarte Piet = Zwart Verdriet' wilde in 1996 Piet een andere kleurtje geven, maar dat is nooit aangeslagen. Echter, de stereotype gouden oorringen worden tegenwoordig wel weggelaten en het kroeshaar wordt vaak vervangen door zwarte krullen.[10]
Tijdens de intocht in november 2011 werden in Dordrecht vier mensen gearresteerd, omdat zij ongeoorloofd protesteerden. De actievoerders droegen T-shirts met daarop de tekst "Zwarte Piet is racisme".[11]
In landen waar vergelijkbare uitbeeldingen, zoals bijvoorbeeld Blackface minstrelshows, reeds lang uitgebannen zijn, wordt de manier waarop Zwarte Piet wordt vormgegeven soms met verbazing aanschouwd. De intocht van Sinterklaas in 2011 in New Westminster, een voorstad van Vancouver in Canada, werd afgeblazen na verhitte discussies over het vermeend racistische karakter van Zwarte Piet.[12]
In 2012 werd op een bijeenkomst van het Sint Nicolaas Genootschap in Montfoort een lans gebroken voor de afschaffing van Zwarte Piet omdat zijn oorsprong ingebed zou liggen in een gewoonte van slavernij en racisme.[13]
In 2013 wordt het fenomeen Zwarte Piet onderzocht door een werkgroep van de Verenigde Naties, omdat het een racistische ondertoon zou hebben.[14] Het hoofd van de werkgroep (en tevens voorzitter van de 'national reparations commission', een commissie die (financiële) genoegdoening nastreeft voor het onrecht dat de Jamaicaanse bevolking aangedaan werd ten gevolge van de slavernij)[15], Verene Shepherd, uitte reeds in oktober 2013 (vóór de start van het onderzoek) openlijk haar kritiek, hetgeen in Nederland onder meer vanuit de Tweede kamer en via sociale media veel negatieve reacties opleverde.[16][17]
Zie ook
Bronnen, noten en/of referenties
|
· 
· 