Aardappel

Aardappel
Taxonomische indeling
Rijk: Plantae (Planten) Stam: Embryophyta (Landplanten) Klasse: Spermatopsida (Zaadplanten) Clade: Bedektzadigen Clade: 'nieuwe' Tweezaadlobbigen Clade: Lamiiden Orde: Solanales Familie: Solanaceae Geslacht: Solanum (Nachtschade)
Soort
Solanum tuberosum L. (1753)
Bloeiend aardappelras Doré
Bessen van aardappel
Zaden
Verschillende schilkleuren
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
Aardappel op Wikispecies
Portaal    Biologie

Aardappelsorteerder in het openluchtmuseum Erve Kots

De aardappel (Solanum tuberosum) is een cultuurgewas, dat behoort tot de nachtschadefamilie, net als de tomaat, paprika en tabak. De aardappel is een plant die in ondergrondse knollen een energievoorraad in de vorm van zetmeel aanlegt. Het zetmeel slaat de plant op in voor de mens eetbare stengelknollen, die net als de plant zelf aardappelen of aardappels worden genoemd. De aardappel is wereldwijd het belangrijkste voedselgewas na rijst, tarwe en maïs.

De aardappel komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika, maar is in veel Europese landen sinds de 16e eeuw een van de basisvoedingsmiddelen. In vele landen, waaronder Nederland en België, wordt de aardappel gezien als maaltijddrager. In andere landen telt hij mee als groentesoort.

Kenmerken

Aardappelplanten kunnen naast knollen ook besvruchten vormen, die in tegenstelling tot die van de tomaat zeer giftig zijn. In de bessen worden kleine zaden gevormd. Tussen de verschillende aardappelrassen zijn er grote verschillen in de vorming van bessen.

De knollen zijn eetbaar, maar kunnen ook giftig zijn door een hoog gehalte aan solanine. Daardoor zijn zetmeelaardappels van bepaalde rassen niet geschikt voor menselijke consumptie. Ook als aardappelen tijdens het bewaren worden blootgesteld aan licht, stijgt het gehalte aan solanine. De knollen worden groen en zijn daarna niet meer geschikt voor menselijke consumptie.

De aardappelsoort die wereldwijd het meest geteeld wordt, is Solanum tuberosum (een tetraploïde soort met 48 chromosomen). De andere soorten worden vooral in Zuid-Amerika geteeld. Er zijn vier diploïde soorten (met 24 chromosomen): S. stenotomum, S. phureja, S. goniocalyx en S. ajanhuiri. Er zijn twee triploïde soorten (met 36 chromosomen): S. chaucha en S. juzepczukii. Er is ook nog een pentaploïde soort (met 60 chromosomen): S. curtilobum.

In de aardappel komen twee typen zetmeel voor, amylose en amylopectine, waarvan 21% amylose. In 2005 is voor het eerst een ras in de handel gekomen dat bijna 100% amylopectine bevat.

Een ander onderscheid is dat tussen rassen met vastkokende aardappels (vastkokers), die bij het koken hun stevigheid behouden, en rassen met kruimige of bloemige aardappels (droogkokers) die daardoor het meest geschikt zijn om te pureren. Aardappelen die bij langer koken helemaal uit elkaar vallen, worden afkokers genoemd.

Voedingswaarde

Net als rijst, pasta en brood is de aardappel een belangrijke bron van koolhydraten. Aardappels bevatten ook vitamine B6, vitamine C en vezels.

Gemiddelde voedingswaarden van aardappels (zoals vermeld op de verpakking), bereid volgens de algemene bereidingswijze:

Voedingswaarde Energie Vetten - waarvan verzadigde vetzuren Koolhydraten - waarvan suikers Vezels Eiwitten Zout

per 100 g kJ 362, kcal 86 0,4 g 0,1 g 17,9 g 0,4 g 1,5 g 1,7 g < 0,1 g

Bereiding

Voor consumptie worden aardappelen gekookt, niet alleen in verband met de eetbaarheid, maar ook in verband met de aanwezigheid van het toxine fasine dat door deze bereiding wordt omgezet in een onschadelijke stof.

Groen verkleuringen aan de oppervlakte die door lichtinwerking ontstaan, dienen voor het koken verwijderd te worden omdat ze het neurotoxine solanine bevatten. Ook spruiten en pitten worden om die reden verwijderd.

Herkomst

Wilde knoldragende soorten van het geslacht Solanum (Nachtschade) groeien in uiteenlopende habitats in 16 landen van het zuid-westen van de Verenigde Staten (38° noorderbreedte) over Centraal-Amerika en de Andes tot in Argentinië en Chili (41° zuiderbreedte). De knol is een gezwollen ondergrondse stam die geëvolueerd is tot een energiereservoir (bijna uitsluitend zetmeel) om de seizoenen te overbruggen. De taxonomie van die soorten is complex en is al verschillende keren het voorwerp geweest van een grote herziening.

De oudste aanwijzingen voor het menselijk gebruik van wilde aardappelen komen van een 12500 jaar oude nederzetting (Laat Pleistoceen) in het huidige zuid-centraal Chili. In het zuiden van de Amerikaanse staat Utah zijn zetmeelkorrels gevonden van tussen 10900 en 10100 jaar oud. Domesticatie vond plaats in de Andesculturen, na de domesticatie van de lama maar niet later dan sommige 7000 jaar oude archeologische sites in Peru. Het oorspronkelijke product van die domesticatie was een diploïde cultigengroep met de naam Stenotonum, waaruit later de groepen Andigena (tetraploïde), Chaucha (triploïde), Phureja (diploïde) en Tuberosum (tetraploïde, niet te verwarren met de soortnaam).

De aardappel is vanuit Zuid-Amerika naar Europa gebracht door Spaanse ontdekkingsreizigers. Waarschijnlijk nam Diego de Amalya de eerste plant in 1536 mee uit Peru of Chili, waar deze aardappel bekendstond als chunu. De Inca's verbouwden de plant toen al honderden jaren. De aardappelplant groeide ook op grote hoogten in de Andes, waar veel andere planten niet meer kunnen groeien. Op basis van DNA-onderzoek is aangetoond dat alle oude aardappels afstammen van één plant uit Zuid-Peru. Later zijn er voor het kruisingswerk nieuwe herkomsten verzameld en genenbankcollecties opgebouwd.

Monniken waren verantwoordelijk voor de verspreiding van de aardappel vanuit Spanje naar de andere Europese landen. Zij pootten de plant in hun kloostertuinen. Ook in botanische tuinen vond de aardappelplant zijn weg. De aardappel groeit in Nederland sinds de Tachtigjarige Oorlog in de Leidse Hortus, sinds 1640 in Groningen en sinds 1689 in Amsterdam.

Carolus Clusius plantte in 1588 in Mechelen voor het eerst aardappelen in de tuin van Pitzemburg. In 1601 schreef hij over de voortplanting van de aardappel door zaad. Men ontdekte dat uit zaad van een paarsbloeiende plant ook witbloeiende planten opgroeiden. Er zijn in Europa door selectie dus waarschijnlijk al vroeg verschillende rassen ontstaan. In Nederland kruiste Petrus Hondius aardappelen met elkaar. Door virusinfecties gingen de rassen echter snel achteruit en werd regelmatig teruggegrepen op zaad.

De boeren stonden aanvankelijk weigerachtig tegenover een plant waarvan de stengels en bessen giftig zijn en dachten dat de knollen ook ongezond zouden zijn. In deze tijd werd de aardappel voornamelijk gezien als varkensvoer of voedsel voor de allerarmsten. Pas in 1727 werd de aardappel, voor het eerst in Friesland, als "volwaardig" voedsel erkend. Langzamerhand kreeg de aardappel toch steeds meer de rol van volksvoedsel en in de 18e eeuw werd hij in de meeste Europese landen verbouwd. Frankrijk had eind 18e eeuw echter een grote achterstand tegenover andere Europese landen en Rusland volgde nog later. Vanwege het hoge gehalte aan vitamine C werd de knol ook gebruikt ter voorkoming van scheurbuik op lange zeereizen.

Geert Veenhuizen (onder andere Eigenheimer en Rode Ster) en Kornelis Lieuwes de Vries (Bintje) waren Nederlanders die zich in de 19e en 20e eeuw bezighielden met de teelt en ontwikkeling van de aardappel.

Wereldwijde productie

Topproducenten van aardappels 2018
Land	Productie (ton)
China	90.259.155
India	48.529.000
Oekraïne	22.503.970
Rusland	22.394.960
Verenigde Staten	20.607.342
Bangladesh	9.744.412
Duitsland	8.920.800
Frankrijk	7.870.973
Polen	7.478.184
Nederland	6.029.734
Wit-Rusland	5.865.123
Canada	5.790.838
Iran	5.321.188
Peru	5.121.110

Teelt

In Nederland en België is er een teelt van

• consumptieaardappelen
• processing aardappelen (fabrieksaardappel)
• zetmeelaardappelen (fabrieksaardappel)
• pootaardappelen.

De belangrijkste teeltgebieden van consumptie-aardappels in Nederland zijn Flevoland, Zeeland en Noord-Brabant. In de veenkoloniën (in Drenthe en Groningen) worden veel fabrieksaardappels voor de zetmeelwinning geteeld. In het noorden, vanwege minder luizen, pootaardappels. In België ligt de productie vooral in West-Vlaanderen en Henegouwen.

De meest geteelde aardappel heeft 4n=48 chromosomen en is een tetraploïde plant, waarvan alle chromosomen van één plantensoort afkomstig zijn (autoploïde).

Aardappels worden bijna altijd gekweekt van één enkele kloon met zo goed mogelijke genen. Alle 'bintjes' bijvoorbeeld zijn van één kloon afkomstig. Begin eenentwintigste eeuw is er een nieuwe manier van aardappelveredeling ontwikkeld waarbij er van diploïde planten uit zaad, door middel van zelfbestuiving in enkele generaties homozygote ouderlijnen worden gemaakt. Deze ouderlijnen worden gebruikt om hybride aardappelzaad te produceren.

Op de akker

• 
  Aardappelpootmachine
• 
  Aardappelaanaarder
• 
  Aardappelruggen
• 
  Aardappelrooimachine

Nadat de grond door grondbewerking is gereed gemaakt, worden de pootaardappelen in de grond gestopt. Voor een normale teelt worden in april de pootaardappelen gepoot en met een klein beetje grond bedekt. Dat kan door middel van een aardappelpootmachine. De aardappelen worden op (grond)ruggen geteeld. In de loop van het groeiseizoen worden die enkele keren aangeaard met behulp van een aardappelaanaarder. Hierbij wordt aan twee kanten een laagje aarde van de zijkant van de groeiplek over de wortels van de plant geschoven. De wortels blijven zo goed bedekt met grond en in de rug kunnen de knollen zich ontwikkelen zonder groen te worden.

Voordat de knollen gerooid worden, wordt het gewas loofgeklapt en/of doodgespoten. Door deze loofdoding vormen de knollen een steviger schil, waardoor ze bij het rooien minder beschadigd worden. De knollen worden met een rooimachine uit de grond gehaald. Afhankelijk van het ras wordt er vroeg, middelvroeg of laat geoogst.

Periodes in het jaar

De teelt van aardappelen duurt in totaal altijd ca. 5 maanden en kan op verschillende momenten in de winter en het voorjaar beginnen. De volgende vier hoofdperiodes worden onderscheiden:

• Vroeg: februari - juni
• Halfvroeg: maart - juli
• Halflaat: april - september
• Laat: mei - oktober

Ziektebestrijding

Tijdens het seizoen wordt, afhankelijk van het weer, door de meeste telers elke 7 tot 10 dagen met een chemische bestrijdingsmiddelen gespoten tegen de aardappelziekte (fytoftora, Phytophthora infestans). De noodzaak van chemische bestrijding is te beperken door zo veel mogelijk ziekte-resistente rassen te kiezen. Met behulp van plantenveredeling, bijvoorbeeld door middel van genetische modificatie, wordt getracht om meer resistente rassen te ontwikkelen, maar dit proces verloopt moeizaam.

Bij de teelt van aardappelrassen zoals Bintje, Bildtstar en Eigenheimer wordt relatief veel bestrijdingsmiddel gebruikt. Aardappelen uit de gangbare teelt waarbij minder bestrijdingsmiddelen worden gebruikt, zijn onder meer Corine, Doré, Escort, Alpha, Van Gogh en Santé.

Biologische teelt

In de biologische aardappelteelt wordt niet gespoten met chemische bestrijdingsmiddelen. Het groeiseizoen is direct voorbij zodra het perceel op grotere schaal is besmet met fytoftora. Kleine besmettingen kunnen nog worden ingedamd door de planten plaatselijk dood te branden. Vóór de oogst worden op het gehele perceel de planten doodgebrand. Bij vroegtijdige besmetting daalt de oogstopbrengst bij de biologische teelt aanzienlijk en er treden van jaar tot jaar ook grote verschillen op. Doordat biologische producten veelal rechtstreeks aan de consument worden verkocht, is de teelt ervan vaak toch lonend.

Bewaren

• 
  Groene knollen bevatten het gif solanine
• 
  Spruitende aardappels
• 
  Stootblauw bij het ras Parel

Traditioneel werden aardappelen als wintervoorraad in een bult (kuil) opgeslagen op het land. De aardappels werden met riet of stro en aarde afgedekt. Ook aardappelkelders waren in gebruik. Later kwamen er speciale aardappelschuren met klimaatcontrole. De aardappelvoorraad wordt donker bewaard, omdat de knollen anders groen worden. Tijdens de bewaring wordt na een bepaalde periode, afhankelijk van het ras, de kiemrust verbroken en gaat de aardappel uitlopen. In het donker ontstaan dan lange witte scheuten. Het uitlopen is tegen te gaan door de scheuten regelmatig te verwijderen. De knollen worden voor opslag vaak met kiemremmers behandeld. Een natuurlijke kiemremmer is carvon.

Een probleem bij aardappelen is 'stootblauw', het ontstaat doordat de knol tijdens of na het rooien beschadigd wordt door onder andere een te grote valhoogte, drukplekken, gooien of stoten. Bij een lage temperatuur neemt de gevoeligheid voor stootblauw toe. Onder de schil ontstaan blauwe plekken, die veel schilverlies geven. De blauwe plekken ontstaan doordat in kapotte cellen het aminozuur tyrosine en fenolen worden omgezet in het bruingrijze of blauwzwarte melanine.

Ziekten en plagen

Aardappels zijn vatbaar voor diverse ziekten en plagen. Dat zijn bijvoorbeeld:

categorie	ziekte, veroorzaker	afbeelding
schimmels
	Alternaria
	Fusarium (droogrot)	Door fusarium aangetaste knollen (ras Fresco)
	lakschurft (Rhizoctonia sp.)
	netschurft (Streptomyces spp.)
	zilverschurft (Helminthosporium solani)	Zilverschurft
	verwelkingsziekte Verticillium albo-atrum Verticillium dahliae
	wratziekte	Wratziekte
oömyceet	aardappelziekte (fytoftora)	Phytophtora infestans
bacteriën	stengelnatrot Erwinia carotovora subsp. carotovora Erwinia chrysanthemi
	zwartbenigheid (Erwinia carotovora subsp. atroseptica)
	bruinrot (Ralstonia solanacearum)
insecten	bladluis	Bladluizen
	coloradokever	coloradokever Larven van coloradokever
nematoden
	aardappelmoeheid (aardappelcystenaaltje) Globodera rostochiensis Globodera pallida	Globodera rostochiensis
	wortelknobbelaaltjes Meloidogyne hapla Meloidogyne chitwoodii Meloidogyne fallax
virussen en viroïden	bladrolvirus
	aardappel X-virus
	aardappel Y-virus
	aardappel S-virus
	aardappelspindelknolviroïde (PSTVd)	Viruszieke plant van 'Doré' Viruszieke plant van 'Parel' Viruszieke plant van 'Parel'

Rassen

Er zijn wereldwijd ongeveer 4000 aardappelrassen. Hieronder volgt een lijst van aardappelen, die in België of Nederland worden geteeld. Er zijn ongeveer 200 rassen die in België en Nederland worden geteeld, de lijst is dus niet compleet.

• Bildtstar
• Bintje
• Chérie
• Collina
• Cornes de Gâtes
• Désirée
• Doré
• Eersteling
• Fresco
• Institut de Beauvais
• Junior

bijzondere aardappelen op markt in New York

• 
  Vitelotte noire
• 
  Ratte
• 
  Doré
• 
  Fresco
• 
  Remarka
• 
  Nicola
• 
  Parel
• 
  Bloeiende Parel

Verwerking

De verwerkingsindustrie is relatief recent en verscheen in België vanaf de jaren-60.

Aardappelverwerking in Polygoonjournaal 1971

Consumptie-aardappels (45%)

Gebakken aardappels

• Aardappelchips: zeer dunne plakjes van 1mm dikte.
• Cocotteaardappel: tonvormig gedraaid met een lengte van ongeveer 3cm.
• Kasteelaardappel: tonvormig gedraaid met een lengte van ongeveer 5cm.
• Aardappel in strovorm: zeer dunne reepjes van 2.5mm dik en 6 à 7mm lang.
• Aardappelbrunoise: kubusjes van 1cm.
• Aardappelnootjes: bolletjes gevormd met een noisettelepel met een diameter van 1.5cm.
• Parisienne: bolletjes gevormd met een noisettelepel met een diameter van 1.5cm.
• Aardappelsalade
• Friet
• Lucifer: lange reepjes van 6 à 7cm lang en met een dikte van 5mm.
• Mignonette: balkjes van 6 à 7cm lang en 6 à 8mm breed.
• Pont-neuf: balkjes van 6 à 7cm lang en een dikte van 2cm.
• wafel: met behulp van een mandoline in wafelvorm gesneden.
• Rösti
• Vers (tafelaardappels)
• Kleine aardappels worden krielaardappels genoemd.

Zetmeelaardappels (31%)

Aardappelmeel

• Aardappelpuree
• Grondstof voor de Aardappelmeelindustrie

Pootaardappels (24%)

Doré pootaardappelen

• Verkoop in binnen- en buitenland als nieuw pootgoed

Anekdotes en wetenswaardigheden

• In juni 2008 is er een hoogoplopend conflict tussen Chili en Peru gemeld over de vraag in welk van deze twee landen de ware oorsprong van de aardappel ligt.
• Een anekdote doet de ronde dat toen de aardappel aan het Franse hof geïntroduceerd werd, de koks de aardappels zelf wegwierpen op de afvalhoop en juist het giftigste deel van de plant, de bessen, voor de koning en zijn gasten bereidden. Uiteraard beviel dit niet erg en de aardappels werden door de tuinman op de afvalhoop verbrand. Deze man was slechts een arme arbeider met veel kinderen. Toen hij de afvalhoop opruimde zag hij de geroosterde knollen en opende er een. Hij proefde ervan en concludeerde dat het prima eten voor zijn kinderen was.
• Frederik de Grote voerde met het Kartoffelbefehl de aardappel in Pruisen in om hongersnoden te voorkomen. Nog steeds worden er uit erkentelijkheid aardappels op zijn graf gelegd.
• Om de aardappeloogst uit de grond te halen (handmatig) werd vroeger het hele gezin ingeschakeld. Tijdens de oogst bleven vele kinderen dan ook weg van de schoolbanken. Dit bewoog de Belgische overheid ertoe om de herfstvakantie in te voeren.
• In de tweede helft van de 18e eeuw aten mensen in sommige delen van de wereld gemiddeld een kilo aardappelen per dag. Tegenwoordig is dat ongeveer 100 gram per dag.
• De zwaarste aardappel ooit woog 11 kg.
• De hoogste aardappelplanten ooit waren 2,5 meter hoog; dit kwam voor bij een poging tot kruising tussen Agria's en Bintjes. De meeste aardappelplanten kunnen zo lang worden als ze gemolken worden. Melken wil hier zeggen dat de jonge knolletjes steeds van de plant verwijderd worden. Dit wordt gedaan bij de plantenveredeling om planten die normaal niet willen bloeien in bloei te krijgen en zo ze met elkaar te kunnen kruisen.
• Het aardappelras Bintje is aan zijn naam gekomen doordat in het jaar 1905 bovenmeester Klaas de Vries samen met zijn leerlingen bezig was met het kweken van aardappelrassen. De mooiste aardappelsoort noemde hij naar zijn ijverigste leerling, Bintje Jansma.

Zie ook

• Aardappelschilmesje
• Dunschiller
• Ierse hongersnood (1845-1850)

Literatuur

• (en) Bradshaw, John E. (2021). Potato Breeding: Theory and Practice. Springer Nature, Cham. ISBN 978-3-030-64413-0.
• Eddie Niesten and Ovide Standaert, Patatfooi. De gouden geschiedenis van een bescheiden knol, 2001 (= CAG Cahiers, nr. 1)
• Willem H. Oliemans, Het brood van de armen. De geschiedenis van de aardappel temidden van ketters, kloosterlingen en kerkvorsten, 1988, ISBN 9789012058414
• John Reader, Propitious Esculent. The Potato in World History, 2008, ISBN 0434013188
• Jos Verniest e.a., De aardappel in België, het land van de friet, 2015, ISBN 9789491669033
• Larry Zuckerman, Potato. How the Humble Spud Rescued the Western World, 1999, ISBN 9780865475786

Externe links

• Geschiedenis van de aardappel in België
• (en) EU Plant variety database - Agricultural species, aardappel is "A - 109"
• Biologische aardappelteelt
• Aardappel (Solanum tuberosum) op SoortenBank.nl (gearchiveerd) (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de voorlaatste uitgave)
• Boerderij.nl - Thema aardappelen (gearchiveerd)
• aardappelpagina (NIVAP)
• Aardappelziekten met afbeeldingen

Bronnen, noten en/of referenties

· ·

Soorten van het geslacht Solanum (Nachtschade)

... · S. bauerianum · S. crispum · S. dulcamara (Bitterzoet) · S. jasminoides (Klimmende nachtschade) · S. lycocarpum · S. lycopersicum (Tomaat) · S. macrocarpon (Antruwa) · S. melongena (Aubergine) · S. muricatum (Pepino) · S. nigrum (Zwarte nachtschade) · S. nigrum subsp. schultesii (Beklierde nachtschade) · S. physalifolium (Glansbesnachtschade) · S. quitoense (Lulo) · S. sodomaeum (Sodomsappel) · S. sessiliflorum (Orinoco-appel) · S. triflorum (Driebloemige nachtschade) · S. tuberosum (Aardappel) · S. uporo (Kannibaaltomaat) · S. villosum (Donsnachtschade) · S. wendlandii (Costa Ricaanse nachtschade) · ...