Wikipedia:Uitgelicht/mei
| Overzicht beheerpagina's |
|---|
Elke dag van het jaar wordt op de hoofdpagina een lezenswaardig artikel uit de Nederlandstalige Wikipedia samengevat onder de noemer uitgelicht. Deze pagina bevat de uitgelicht artikelen van de maand mei.
Een basisinkomen is een gegarandeerd inkomen dat elke burger/inwoner (gedeeltelijk) van de overheid krijgt. Met basisinkomen wordt over het algemeen een onvoorwaardelijk basisinkomen (OBi) bedoeld, waarbij iedere burger hetzelfde krijgt ongeacht over welke overige inkomsten of over welk vermogen hij of zij beschikt. In geval van voorwaardelijkheid van toekenning spreekt men niet meer van een basisinkomen maar van een uitkering. Een alternatief voor een onvoorwaardelijk basisinkomen is de negatieve inkomstenbelasting, waarbij de overheidssteun afneemt naarmate een persoon meer eigen inkomsten heeft. (Lees verder) |
Catharina II Aleksejevna (Russisch: Екатерина II Алексеевна, Jekaterina II Aleksejevna) (Stettin, 2 mei 1729 – Tsarskoje Selo, 17 november 1796), bijgenaamd Catharina de Grote (Russisch: Екатерина Великая, Jekaterina Velikaja), was van 1762 tot 1796 tsarina van Rusland. Ze werd in het Duitse Stettin in Pommeren (sinds 1945 Szczecin in Polen) geboren als Sophia Augusta Frederika, prinses van Anhalt-Zerbst-Dornburg, dochter van vorst Christiaan August van Anhalt-Zerbst en hertogin Johanna Elisabeth van Sleeswijk-Holstein-Gottorp. Ze was een nicht van de koningen Gustaaf III en Karel XIII van Zweden en echtgenote van de Russische troonopvolger Peter III. (Lees verder) |
Een gasthuis was in de middeleeuwen een instelling voor de nachtelijke opvang van daklozen. De gasten aan wie een slaapplaats werd geboden varieerden van landlopers tot pelgrims. Later ontstonden vele vormen van gasthuizen, waarvan de belangrijkste was de opvang van zieken en bejaarden. Uit het gasthuis zijn het huidige ziekenhuis, verpleeghuis en verzorgingshuis ontstaan. Een veelgebruikt synoniem voor gasthuis is godshuis. Dit woord is echter minder scherp omlijnd omdat het meerdere betekenissen heeft. (Lees verder) |
Energietransitie is de overgang naar een situatie waarin de energievoorziening structureel anders van aard en vorm is dan in het huidige energiesysteem. In dit nieuwe systeem is fossiele brandstof grotendeels vervangen door duurzame energiebronnen, is er veel aandacht voor energiebesparing en energieopslag en is de energievoorziening meer decentraal georganiseerd. Het met deze transitie verbonden beleidsdoel is door de internationale gemeenschap neergelegd in het Klimaatakkoord van Parijs: de toename van de wereldgemiddelde temperatuur houden tot ruim onder 2°C boven het pre-industriële niveau. De uitwerking ervan verschilt echter sterk per land, en niet alle landen onderkennen de urgentie van een energietransitie. Er is veel debat over de effecten en vormgeving van de energietransitie die sterk verschilt per land en in veel landen nog nauwelijks is begonnen. (Lees verder) |
Bevrijdingsdag is de dag waarop het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt gevierd. In Nederland wordt als datum 5 mei aangehouden, omdat het Duitse leger in Nederland op 5 mei 1945 zou hebben gecapituleerd. Veel andere Europese landen vieren niet, zoals Nederland, de bevrijding van het eigen territorium, maar herdenken al dan niet op officiële wijze de overwinning op Duitsland (Engels: Victory in Europe Day). Meestal wordt de overwinning op 8 mei gevierd omdat Duitsland op 8 mei 1945 capituleerde, waardoor in Europa een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog. (Lees verder) |
In mei 1968 brak vanuit een studentenopstand een algemene staking uit over heel Frankrijk, de Parijse studentenrevolte genaamd. Ook in andere landen waren er grootschalige protesten. Al snel namen de gebeurtenissen bijna revolutionaire vormen aan, tot het protest uiteindelijk uitstierf na onderdrukking door de overheid. De manifestaties waren uniek omdat ze niet uitgingen van een bepaalde bevolkingsgroep, maar omdat ze etniciteit, cultuur, klasse en leeftijd overstegen. De proteststakingen waren vooral gericht tegen de "oude maatschappij" en traditionele moraliteit, waarbij vooral het onderwijssysteem en werkgelegenheid bekritiseerd werden. (Lees verder) |
Geschiedenis van de Nederlandse zeevisserij In gewesten als Holland, Zeeland en landsdelen als Groningen en de Waddeneilanden vonden eeuwenlang zekere vormen van zeevisserij plaats. Die gewesten, landsdelen en eilanden bleven na 1813, toen Nederland zich als natie had gevestigd, daarvan als provincies deel uitmaken. De verschillende soorten van zeevisserij die binnen deze voormalige gewesten en landsdelen werden bedreven en die met name werden uitgeoefend in de Noordzee, in de voormalige Zuiderzee – het latere IJsselmeer – en in de Waddenzee bleven in Nederland overeind. (Lees verder) |
Eerste Engels-Nederlandse Oorlog Met de Vrede van Westminster (8 mei 1654) kwam een einde aan de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog (1652–1654). Deze oorlog werd geheel op zee bevochten tussen het Engelse Gemenebest en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In de vroege 17e eeuw beschikten de Nederlanders over een gigantische handelsvloot, groter dan de vloten van alle Europese landen bij elkaar. Ze hadden een dominante positie in de Baltische handel en een belangrijk aandeel in de scheepvaart op de rest van Europa. Voorts werden grote delen van de Portugese koloniën veroverd, waaronder die in het door de specerijenhandel zeer profijtelijke Oost-Indië. (Lees verder) |
De Europese Unie (EU) is een uit 27 Europese landen bestaand statenverband. De EU vindt haar oorsprong in de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal en de Europese Economische Gemeenschap, in 1958 gevormd door zes landen (België, de Bondsrepubliek Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg en Nederland). In de jaren erna groeiden de Europese Gemeenschappen in omvang door de toelating van nieuwe lidstaten en in macht door het uitbreiden van hun zeggenschap. Het Verdrag van Maastricht uit 1992, in werking getreden in 1993, vormde de huidige Europese Unie. De laatste aanpassing aan de constitutionele basis was in 2009 met het (in 2007 ondertekende) Verdrag van Lissabon. In 2020 trok voor het eerst een lidstaat zich terug uit de Europese Unie, namelijk het Verenigd Koninkrijk. (Lees verder) |
Fall Gelb was tijdens de Tweede Wereldoorlog de naam voor het Duitse militaire plan van het Oberkommando der Wehrmacht (OKW) om de Lage Landen aan te vallen en in te nemen. Deze militaire actie was onderdeel van de Slag om Frankrijk. Fall Gelb werd met groot succes uitgevoerd in mei 1940 en zou in juni worden gevolgd door Fall Rot om Frankrijk als geheel te verslaan. Op vrijdag 10 mei 1940 werden Nederland, België en Luxemburg door het Duitse leger binnengevallen. In Nederland capituleerde generaal Winkelman op 14 mei na het bombardement op Rotterdam eerder die dag. De strijd in Zeeland bleef buiten deze capitulatie. In België capituleerde koning Leopold III op 28 mei. (Lees verder) |
Nepenthes is een geslacht van tropische vleesetende bekerplanten in de monotypische familie Nepenthaceae. Het geslacht bestaat uit meer dan 160 soorten, waarvan de meeste endemisch zijn in hun regio. Het verspreidingsgebied ligt grotendeels in Zuidoost-Azië, met de grootste biodiversiteit in Borneo, Sumatra en de Filipijnen. Een klein aantal soorten komt tot ver daar buiten voor, waaronder in Sri Lanka, Madagaskar en de Seychellen. Gewoonlijk groeien de planten uit dit geslacht als klimplant of lage struik op een voedselarme grond. Met hun nectar lokken ze insecten en andere prooidieren in hun vangbekers. Deze is gevuld met een stroperige vloeistof vol met verteringsenzymen. Veel bekerplanten leven in symbiose met andere organismen, waarvan een groot aantal volledig afhankelijk van de plant is. (Lees verder) |
Panda Farnana of met zijn later verworven namen Paul Panda Farnana M'Fumu (1888 – 12 mei 1930) was een Congolese agronoom en intellectueel. Als eerste en lange tijd ook laatste Congolees voltooide hij onder Belgisch bewind hogere studies. Vanuit nationalistische en pan-Afrikaanse overtuigingen kwam hij op tegen de misstanden van het kolonialisme in toenmalig Belgisch Congo (het huidige Congo-Kinshasa). (Lees verder) |
Johan van Oldenbarnevelt (Amersfoort, 14 september 1547 – Den Haag, 13 mei 1619) was raadpensionaris van de Staten van Holland tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Hij werkte lange tijd samen met Maurits van Oranje (de zoon van Willem van Oranje), maar werd door zijn eigenzinnig optreden het slachtoffer van een door Maurits beheerst politiek proces en daaropvolgende executie. (Lees verder) |
Kwallen zijn een diverse groep in zee levende, vrijzwemmende neteldieren (Cnidaria). Kwallen zijn eenvoudig gebouwde zeedieren met een gelatineus, parapluvormig lichaam en neerhangende tentakels. De tentakels zijn bewapend met netelcellen en worden gebruikt om prooien te vangen en roofdieren af te schrikken. Kwallen komen wereldwijd voor, van oppervlaktewateren tot in de diepzee. Ze hebben een complexe levenscyclus; de meduse (het kwalstadium) kan rondzwemmen en brengt na geslachtelijke voortplanting kleine larfjes voort. Uit deze larven groeit een vastzittende poliep die kleine kwalletjes afsnoert. (Lees verder) |
Waterschaarste is het tekort aan voldoende schoon water. De vraag naar water overstijgt de aanbodcapaciteit van het natuurlijke systeem of de toegang ertoe. Dit is een probleem waar een derde van de mensheid mee te maken heeft en een van de bepalende thema's van de 21ste eeuw. Schaarste kenmerkt zich door concurrentie om water, spanningen tussen gebruikers, overmatige onttrekking van grondwater en onvoldoende stroming voor een gezond milieu. Waterschaarste wordt veroorzaakt door een complex geheel aan fluctuerende, op elkaar inwerkende menselijke en ecologische factoren. De groeiende wereldbevolking, verbeterende levensstandaarden, veranderende consumptiepatronen en steeds toenemende irrigatie van landbouwgronden zorgen voor een stijgende vraag naar water. Klimaatverandering, ontbossing, waterverspilling en -vervuiling zorgen anderzijds voor een dalende beschikbaarheid. (Lees verder) |
Het gymnasion (Oudgrieks: γυμνάσιον) van de oude Grieken, in het Nederlands ook wel 'gymnasium' genoemd, functioneerde oorspronkelijk als de school waar deelnemers aan de Panhelleense Spelen hun training hielden, en was tevens een plaats waar men elkaar ontmoette en zich in intellectuele gesprekken mengde. Gymnasium is de gelatiniseerde vorm van het woord gymnasion. Historisch gezien was het een plaats om sport te trainen en om zich te baden – men baadde zich er in het bijzonder met elkaar. In 1598 werd de vertaling van 'plaats om naakt te zijn' veranderd in 'plaats van oefening'. Het Griekse woord gymnastikos, voor het eerst in 1594 in 'gymnast' gebruikt, duidde voortaan iemand aan die bedreven in de lichamelijke oefening was, maar niet langer noodzakelijk naakt. (Lees verder) |
Periodiek systeem der elementen Het periodiek systeem der elementen is een tabel met daarin een systematische weergave van alle scheikundige elementen. Op deze manier kunnen de chemische en fysische eigenschappen van de elementen in kaart worden gebracht. In deze tabel, ook de tabel van Mendelejev genoemd, die een lange geschiedenis kent, staan alle bekende elementen op volgorde van atoomnummer zodanig ingedeeld dat de elementen uit dezelfde periode naast elkaar staan en elementen uit dezelfde groep boven elkaar. Tevens staan de elementen die tot hetzelfde blok en dezelfde reeks behoren bij elkaar in de buurt. (Lees verder) |
De Spaanse Inquisitie was een in 1478 door de Reyes Católicos van Spanje opgericht instituut, om de katholieke orthodoxie te handhaven tijdens hun heerschappij. Zij stond onder directe leiding van de Spaanse monarchie. Zij werd pas definitief afgeschaft in 1834 tijdens het bewind van Isabella II. De Inquisitie had in beginsel als een rechtbank naar canoniek recht alleen zeggenschap over gedoopte christenen. Gedurende haar geschiedenis echter, indien zij niet bestond in Spanje of aanwezig was in diens territoriaal afhankelijke gebieden, werd haar jurisdictie uitgebreid tot praktisch alle onderdanen van de koning van Spanje. (Lees verder) |
Peter Dennis Blandford ('Pete') Townshend (Chiswick, Londen, 19 mei 1945) is een Engelse rockgitarist, -zanger, -songwriter en -componist die vooral bekend is door zijn rol als gitarist en belangrijkste songwriter van de Britse rockband The Who. De carrière van Pete Townshend met The Who beslaat een periode van meer dan veertig jaar, waarin deze uitgroeide tot een van de grootste en invloedrijkste rock-'n-rollbands ter wereld. Townshend schreef in zijn rol als primaire songwriter meer dan honderd nummers voor de elf studioalbums die The Who maakte, bijvoorbeeld de grootste delen van de rockopera's Tommy en Quadrophenia en tientallen nummers die verschenen op singles, bonusnummers op heruitgaven en nummers van verscheidene rariteitencollecties, zoals Odds and Sods. Hoewel hij het bekendste was als gitarist, heeft Townshend op verschillende albums (zowel solo als met de band) ook instrumenten als de basgitaar, drums en piano bespeeld. (Lees verder) |
Anna Maria Geertruida (Annie) Schmidt (Kapelle, 20 mei 1911 – Amsterdam, 21 mei 1995) was een Nederlands dichteres en schrijfster van verzen, liedjes, boeken, toneelstukken, musicals en radio- en televisiedrama. Annie M.G. Schmidt werd in Nederland en Vlaanderen vooral beroemd met kinderboeken als Pluk van de Petteflet (1971) en Abeltje (1953), series kinderverhalen als Jip en Janneke (1952-1957) en kinderversjes als Dikkertje Dap (1950) en Het Beertje Pippeloentje (gebundeld in 1958). Generaties Nederlanders zijn met haar verhalen, gedichten en liedjes opgegroeid, waardoor haar werk tot het collectieve geheugen van naoorlogs Nederland is gaan behoren. (Lees verder) |
Geschiedenis van het bibliotheekwezen Bibliotheken zijn bijzonder oude instellingen. Er bestonden al bibliotheken in het oude Sumer en het oude Egypte. De latere Assyriërs en Babyloniërs legden ook bibliotheken aan waarvan gedeeltes zijn teruggevonden en vertaald. De bibliotheken waren in de oudheid bijna uitsluitend tempelbibliotheken waar 'geestelijken' lazen, schreven en het beheer van koninklijke en tempel-organisaties leerden. Deze bibliotheken bestonden uit rekken met kleitabletten. Meestal stond op het tablet een verwijzing in welk rek het thuishoorde. In Egypte schreef men meestal op papyrus, gemaakt van stengels van het langs de Nijl overvloedig aanwezige papyrusriet. Overigens is het waarschijnlijk dat men in Mesopotamië en andere plaatsen ook op papyrus en dergelijke schreef, maar daarvan is niet veel teruggevonden. (Lees verder) |
De brand in de Innovation was een ramp op maandagmiddag 22 mei 1967 in het Brusselse filiaal van de Belgische grootwarenhuisketen Innovation (nu INNO). Er vielen 251 doden en 62 mensen raakten gewond. Het warenhuis was gevestigd in een doolhof van verschillende gebouwen. Vooral veel mensen in het achterste gebouw, waar het zelfbedieningsrestaurant was gevestigd, hadden pas laat in de gaten dat er brand was en konden geen kant op toen het vuur hen bereikte. Op de begraafplaats van Brussel in Evere staat een monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers. (Lees verder) |
Annemarie Minna Renée Schwarzenbach (Zürich, 23 mei 1908 – Sils im Engadin, 15 november 1942), was een Zwitserse (Duitstalige) schrijfster, journaliste, dichteres en fotografe, die vanaf 1935 de Franse nationaliteit had. Zij leek na haar wetenschappelijke promotie in de geschiedenis op 23-jarige leeftijd voorbestemd voor een universitaire carrière, maar gaf de voorkeur aan het schrijverschap. Zij schreef romans, verhalen, feuilletons en prozagedichten. Als reis- en fotojournaliste maakte ze reportages van haar lange autotochten door vele gebieden in Europa, het Midden-Oosten, Centraal-Azië, Afrika en de Verenigde Staten. (Lees verder) |
Victoria van het Verenigd Koninkrijk Alexandrina Victoria van Hannover (24 mei 1819 – 22 januari 1901) was koningin van het Verenigd Koninkrijk van 1837 tot 1901 en keizerin van Indië van 1877 tot 1901. Koningin Victoria was tot september 2015 de langst regerende Britse monarch uit de geschiedenis. Haar regeerperiode duurde 63 jaar en zeven maanden en staat zowel in het Verenigd Koninkrijk als daarbuiten bekend als het Victoriaanse tijdperk, the Victorian era. (Lees verder) |
Tubular Bells (Engels voor "buisklokken") is het eerste album van de Britse muzikant Mike Oldfield. Het album werd uitgebracht in 1973. Het werd geschreven door Mike Oldfield, die ook de meeste van de instrumenten bespeelde. Toen Oldfield het album had uitgewerkt, ging hij er meerdere platenlabels mee langs, maar werd steeds afgewezen, veelal omdat de labels vonden dat de muziek niet goed in de markt zou liggen. Het album bevat namelijk geen lyrics of losse nummers en de hele eerste kant van de lp bevat geen drums. Het album werd door Virgin Records, het destijds nieuwe platenlabel van Richard Branson, uitgebracht als de allereerste productie van dat label. (Lees verder) |
Geschiedenis van de spoorwegen in Nederland De geschiedenis van de spoorwegen in Nederland begon op 20 september 1839, met de opening van de spoorlijn Amsterdam - Haarlem. Na de opening van de eerste spoorwegen in het Verenigd Koninkrijk en België, werden er ook in Nederland plannen gemaakt voor spoorwegen. In 1831 kwam voor het eerst het plan ter sprake voor het openen voor de eerste lijnen, die de havens van Amsterdam en Rotterdam een snelle verbinding moesten gaan bieden met Duitsland. Uiteindelijk zou de eerste spoorlijn in 1839 niet richting Duitsland lopen, maar van Amsterdam naar Haarlem. De eerste spoorlijn in Nederland werd aangelegd door de in 1837 opgerichte Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM of HSM), onder leiding van Willem Christiaan Brade, en later ingenieur-directeur van de Waterstaat F.W. Conrad. Deze lijn van Amsterdam naar Haarlem werd geopend op 20 september 1839. De eerste treinen werden getrokken door de locomotieven Arend en Snelheid. (Lees verder) |
Op zaterdag 27 mei 2006 's ochtends om 05.54 uur lokale tijd (vrijdag 22.54 UTC), vond er een aardbeving plaats in de provincies Yogyakarta en Midden-Java, allebei op het eiland Java in Indonesië. De aardbeving had een sterkte van 6,2 op de schaal van Richter. Het hypocentrum lag waarschijnlijk ongeveer 25 kilometer ten zuidzuidwesten van de stad Yogyakarta, 17,1 kilometer onder de zeebodem. Hoewel er onder de bevolking angst was voor een tsunami, bleef deze uit. (Lees verder) |
De Nederlandse literatuur betreft de Nederlandstalige literaire canon in hoofdzakelijk Nederland en Vlaanderen. Deze canon beslaat ruim acht eeuwen van literaire productie en gaat terug tot de tijd dat de Lage Landen nog geen politieke eenheid vormden, zodat het woord 'Nederlandse' voor de vroegste eeuwen enigszins anachronistisch is. Lange tijd ging men ervan uit dat de oudste Nederlandse tekst het 11e-eeuwse "hebban olla vogala nestas bigunnan" was. Nu weet men echter van het bestaan af van psalmen die dateren uit de 10e eeuw. (Lees verder) |
Democratische erosie, democratisch verval, democratische terugval of democratische achteruitgang is het proces van afname van de kwaliteit van democratische politieke instituties Het verschilt van een volledige transitie van democratie naar autocratie omdat democratische instituties blijven bestaan, alleen kwalitatief verslechteren. Voorbeelden van democratische erosie zijn: een afname van de scheiding van machten binnen de staat, beperking van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, het manipuleren van eerlijke verkiezingen, afname van persvrijheid en het verhinderen van politieke participatie. (Lees verder) |
Jeanne d'Arc (Domrémy, 1412 – Rouen, 30 mei 1431), bijgenaamd de Maagd van Orléans, is de nationale heldin van Frankrijk. Als jong meisje van eenvoudige afkomst speelde ze een beslissende rol in de Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk. Op ongeveer negentienjarige leeftijd werd ze door een partijdige kerkelijke rechtbank veroordeeld en stierf ze op de brandstapel. Vijfentwintig jaar na haar dood liet paus Calixtus III het proces herzien. In 1909 werd ze uiteindelijk zalig verklaard door de Katholieke Kerk en in 1920 volgde de heiligverklaring. (Lees verder) |
Het paradijs is volgens de joodse, christelijke en islamitische overlevering een oord waar het leven heerlijk is, waar overvloed heerst en geen ziekte, rampspoed of dood bestaat. Soms wordt hiermee het aardse paradijs (de Hof van Eden) bedoeld, soms het hemelse paradijs (de hemel). In de hiervan afgeleide niet-religieuze betekenis is een paradijs een aangename verblijfplaats. (Lees verder) |
.jpg)
.jpg)
,_by_workshop_of_Michiel_Jansz_van_Mierevelt.jpg)
.jpg)
.jpg)
· 
· 