Zutphen (stad)

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Dit is een oude versie van deze pagina, bewerkt door Jcb (overleg | bijdragen) op 26 aug 2010 om 00:09. (→‎Geschiedenis)
Deze versie kan sterk verschillen van de huidige versie van deze pagina.
Zutphen
Gemeente in Nederland Vlag van Nederland
Vlag van de gemeente Zutphen
Wapen van de gemeente Zutphen
Locatie van de gemeente Zutphen (gemeentegrenzen CBS 2016)
Situering
Provincie Vlag Gelderland Gelderland
Coördinaten 52°8'24"NB, 6°11'42"OL
Algemeen
Oppervlakte 42,93 km²
- land 40,95 km²
- water 1,98 km²
Inwoners
(1 januari 2024) 		48.746?
(1190 inw./km²)
Bestuurscentrum Zutphen
Belangrijke verkeersaders Sjabloon:N-wegNL Sjabloon:N-wegNL Sjabloon:N-wegNL
Sjabloon:N-wegNL Sjabloon:N-wegNL Sjabloon:N-wegNL
Politiek
Burgemeester (lijst) Arnold Gerritsen (D66)
Economie
Gemiddeld inkomen (2019) € 24.900 per inwoner
Gem. WOZ-waarde (2019) € 200.000
WW-uitkeringen (2014) 49 per 1000 inw.
Overig
Postcode(s) 7200-7207, 7230-7232
Netnummer(s) 0575
CBS-code 0301
CBS-wijkindeling zie wijken en buurten
Website www.zutphen.nl
Bevolkingspiramide van de gemeente Zutphen
Bevolkingspiramide (2023)
Portaal  Portaalicoon   Nederland
Waarschuwing Foutief gebruik van Sjabloon:Infobox gemeente Nederland. De volgende parameters dienen niet handmatig te worden ingevoerd:
oppervlakte, oppervlakte land, oppervlakte water, inwoners, datum inwoners en dichtheid.
Sint Walburgiskerk met stadsmuur

Zutphen (uitspraakⓘ, Nedersaksisch: Zutfent) is een stad (Hanzestad) en gemeente in de Nederlandse provincie Gelderland, aan de rivier de IJssel. De gemeente heeft Sjabloon:Inwonertal NL gemeente inwoners (Sjabloon:Inwonertal NL datum, bron: CBS)

De geschiedenis van Zutphen bestrijkt meer dan 1700 jaar. In die tijd is het uitgegroeid van een Germaanse nederzetting, via een belangrijk machtcentrum rond 1000 en een succesvolle handelsstad rond 1300 tot een middelgrote stad anno nu. De stad kreeg stadsrechten aan het einde van de twaalfde eeuw en trad toe tot de Hanze. Het Wapen van Zutphen draagt nog altijd de symbolen van een hanzestad.

In 2005 is de voormalige naastgelegen gemeente Warnsveld gefuseerd met Zutphen.

Geschiedenis

Zie Geschiedenis van Zutphen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Zutphen ontstond in de Romeinse tijd als Germaanse nederzetting op een rivierduinencomplex. De plaats is al meer dan 1700 jaar continu bewoond en is een van de oudste steden van Nederland. De naam Zutphen is ontstaan uit Zuid-venne, een rivierduinencomplex tussen drassige weidegrond. De nederzetting bleef in de vroege Middeleeuwen op het huidige 's-Gravenhof bestaan, dit in tegenstelling tot veel andere woonplaatsen in de Volksverhuizingentijd. Na de incorporatie van de IJsselstreek bij het Frankische rijk rond 800 werd Zutphen een grafelijk bestuurlijk centrum.

In de late 9e eeuw werd Zutphen verwoest bij vikingaanvallen, waarna aan het einde van die eeuw een ronde ringwal werd opgericht met drie grachten eromheen: een 20 meter brede U-vormige gracht, een spitse smalle gracht erbuiten en op 11 meter hierbuiten een derde V-vormige gracht, deze laatste 5 meter breed en 2 meter diep. De loop van de markten Groenmarkt, Houtmarkt en Zaadmarkt zijn nog een deel van die voormalige ringwal en gracht. In het midden van de 11e eeuw werd Zutphen enige tijd een vorstelijke residentie en werd er een palts gebouwd met een grote kapittelkerk, de huidige Sint Walburgiskerk. Sinds 1046 was de bisschop van Utrecht landsheer van het Zutphense graafschap en de burg. In de loop van de late 11e eeuw en de vroege 12e eeuw wisten de graven van Zutphen steeds meer macht naar zich toe te trekken. Onder de Gelderse graven werd de grafelijke stad (sinds 1138 via huwelijk in Gelderse handen gekomen) snel groter en economisch belangrijker.

Graaf Hendrik I van Gelre en Zutphen (1138-1181) liet een nieuwe nederzetting van handelaren en ambachtslui buiten de ringwalburg van een eigen omwalling voorzien. De wal bevatte twee tufstenen poorten en zeven of acht torens van hetzelfde uit Duitsland aangevoerde steensoort. Dat gaf de stad de allure van de bisschoppelijke steden Deventer en Utrecht. In dit stadsgebied vestigde de graaf een eigen hof dat in 1293 geschonken werd aan de Dominicanen.

Berkelpoort

Deze locatie lag goed op de kaart bij de kooplieden, en Zutphen groeide snel en werd een van de Hanzesteden. Tussen 1191 en 1196 kreeg Zutphen stadsrechten toegewezen door graaf Otto van Gelre (1181-1207). Veel Gelderse steden (waaronder Arnhem, Doesburg, Doetinchem, Harderwijk, Lochem en Hattem, maar niet Nijmegen, Zevenaar en Huissen) ontleenden hun later verleende stadsrechten aan die van Zutphen. De stad werd ommuurd in de 13e eeuw en uitgebreid met de in de 13e eeuw door de graaf gestichte Nieuwstad. In 1284 vond in Zutphen een grote stadsbrand plaats. Zutphens gouden eeuw was de 14e eeuw. Zutphen werd de hoofdstad van de Graafschap Zutphen. De stad nam onder meer deel aan de Oostzeehandel.

Tijdens de pestepidemie in 1349 werden alle joodse inwoners van Zutphen[1], alsmede van de andere steden aan de IJssel vermoord. Men geloofde dat de joden achter de epidemie zaten; zij zouden het water hebben vergiftigd. De werkelijke oorzaak dat er onder de joden minder slachtoffers vielen was dat zij strikte, door hun geloof voorgeschreven hygiënische regels hanteerden, waaronder het regelmatig wassen van de handen.

Zutphen heeft gedurende enkele honderden jaren het stedelijke muntrecht gehad, maar actief gemunt is er slechts in vier muntperioden: 1478-1480, 1582-1583, 1604-1605 en 1687-1692. In eerdere perioden is ook door de Zutphense graven te Zutphen gemunt (Otto I de Rijke, ca. 1070-1090 en Hendrik I, circa 1150-1181, en Otto I (1181-1207), en later door de hertogen van Gelre (1499) en de provincie 1582-1583)).

De 16e eeuw bracht moeilijke tijden voor Zutphen door de opkomst van andere steden en de Tachtigjarige Oorlog met de Spanjaarden. Na de roerige Gelderse Oorlogen in de eerste decennia van de 16e eeuw werden de vestingwerken van Zutphen gemoderniseerd, maar dat mocht niet baten. Op 10 juni 1572 werd de stad ingenomen door een zwager van Willem van Oranje, graaf Willem van den Berg. Hij verdreef de Spanjaarden, die echter op 17 november 1572 de stad onder Don Frederik, de zoon van de hertog van Alva, terugveroverden en honderden inwoners executeerden, het 'Bloedbad van Zutphen'.

Kaart van Zutphen in 1649

Er volgden jaren van wisselende bezetting en belegeringen. Het grootste deel van de bevolking trok weg of werd vermoord. In 1591 werd de stad heroverd door Maurits van Nassau, tijdens het Beleg van Zutphen. Daarmee begon een lange periode van Zutphen als vestingstad en garnizoensstad. In 1672 (Rampjaar) werd Zutphen veroverd door het Franse leger. De Walburgiskerk werd opnieuw ingericht voor de katholieke eredienst maar werd na het vertrek van de Fransen weer teruggegeven aan de protestanten.

Kort na 1700 werd de vesting Zutphen uitgebreid naar ontwerp van Menno van Coehoorn en aan het eind van de 18e eeuw uitgebreid met de linies van Wambuis en Hoorn. Er kwam een nieuwe gordel van lunetten en hoornwerken die het vijandelijk geschut nog verder van de stad moest houden. Zutphen was honderden jaren lang ingeklemd in haar vestingwerken. De bevolking groeide gestaag van 7500 inwoners in 1795 naar meer dan 15.000 in 1860 op slechts 40 hectare grond binnen de muren. De ruimtegroei begon pas weer toen in 1874 de vesting Zutphen werd opgeheven, en de muren om de stad verwijderd konden worden. Enkele delen van de vestingwerken zijn nog zichtbaar, zoals het Bourgonjebolwerk aan de IJsselkade, ook bekend als 'de Bult van Ketjen'.

Tegenwoordig zijn in het centrum van Zutphen nog vele sporen te vinden van deze tijd, zoals van de ommuring: de Drogenapstoren uit 1444, de Bourgonjetoren uit 1457, de Kruittoren van begin 14e eeuw, de Spaanse Poort (een barbacane-voorpoort van de oude Nieuwstadspoort uit 1537) en diverse waltorens aan de Bornhovestraat en Armenhage (13e eeuw). Daarnaast zijn er ook nog grote stukken stadsmuur te vinden, waaronder een stuk bij de Drogenapstoren, en een stuk bij de Berkelpoort uit het begin van de 14e eeuw met resten van twee waltorens. De middeleeuwse binnenstad van Zutphen herbergt achter de veelal jongere gevels een grote hoeveelheid bakstenen huizen uit de late Middeleeuwen. Vele tientallen dateren zelfs tot en met de kapconstructie van voor 1400. Er zijn drie middeleeuwse kerken (zie verder) en resten van diverse kloosters en hospitalen.

In 1927 werd het Wijnhuisfonds opgericht, dat sindsdien meer dan 80 panden heeft opgekocht en gerestaureerd. Gerestaureerde panden worden verhuurd; de opbrengst wordt weer gebruikt om andere gebouwen te restaureren.

Geografie

Satellietfoto Zutphen en omgeving

Topografie

Zutphen ligt in het noorden van de provincie Gelderland. De stad is gelegen aan de rivier de IJssel aan de monding van de Berkel. In sommige gevallen wordt Zutphen tot de streek de Achterhoek gerekend, dit is echter niet altijd het geval.

Nabijgelegen plaatsen zijn Apeldoorn, Arnhem, Doesburg, Doetinchem en Deventer.

Aangrenzende gemeenten

Zutphen grenst, met de klok mee, aan de gemeenten Lochem in het noordoosten, Bronckhorst in het zuiden, Brummen in het zuidwesten en Voorst in het noordwesten.

   Aangrenzende gemeenten   
 Voorst              Lochem 
           
     
           
 Brummen       Bronckhorst        

Cultuur

Bijzondere bouwwerken en pleinen

Vanwege het grote aantal historische gebouwen met een toren wordt Zutphen ook regelmatig aangeduid als Torenstad. Omdat er in het centrum van Zutphen weinig tot geen moderne hoogbouw staat zijn de historische torenspitsen van onderstaande gebouwen goed zichtbaar en vormen zo de skyline van Zutphen. De titel Torenstad wordt vaak gebruikt in reclameuitingen om toeristen te trekken.

Religieuze architectuur

Walburgiskerk

De Walburgiskerk werd gesticht en gebouwd als Romaanse kapittelkerk omstreeks 1050, verbouwd in romano-gotische Keulse stijl in 1200-1270, daarna vergroot in de 14e, 15e en vroege 16e eeuw tot een grote hallenkerk, een voorbeeld van rijke Nederrijnse gotiek. In de toren hangen zes klokken die nog altijd met de hand geluid worden, op zaterdagavond vanaf 18.00 uur en vóór de kerkdiensten. In de viering hangt het Angelusklokje, dat dagelijks te horen is.
Bij de kerk hoort sinds 1561 de Librije, een bibliotheek met 750 oude folianten die vastgeketend zijn op eeuwenoude lectrijnen, lessenaars, om diefstal te voorkomen. Behalve de Librije zijn er nog maar twee andere 'kettingbibliotheken' bewaard gebleven, in het Italiaanse Cesena en het Engelse Hereford. De Librije is gesticht als een 'openbare' bibliotheek voor welgestelde Zutphenaren, en tegenwoordig een belangrijke collectie van voornamelijk 15e-17e-eeuwse boeken.

De Broederenkerk is een grote vroeg-14e-eeuwse kloosterkerk van de Dominicaner orde (predikheren). De Broederenkerk is tegenwoordig in gebruik als Openbare Bibliotheek, en is in recente jaren uitgebreid gerestaureerd. Op de kerk staat een dakruitertorentje uit 1771, waarin het poortersklokje hangt dat nog altijd luidt tussen 21.50 en 22.00 uur waarna (tot 1853) de poorten van de stad werden gesloten. Tevens luidt de klok dagelijks 1 minuut om 18.00 uur ter herinnering aan de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog.

De Nieuwstadskerk huisvest nu de katholieke Sint Johannes de Doper, in de Middeleeuwen bekend als Onze Lieve Vrouwe op de Nieuwstad. Gesticht als parochiekerk omstreeks 1250 van de nieuwe stadsstichting. De oudste kern (middenschip) met onderste deel van de toren dateert uit de late 13e eeuw. Uitbreidingen hadden plaats tussen 1439 en 1442 (verhoging en naaldspits toren), 1455-1459 (koor) en 1480 en 1530 (verbouwing tot hallenkerk met noorder- en zuiderzijbeuk). Het is de enige kerk met vier originele middeleeuwse luidklokken.

Civiele architectuur

Wijnhuistoren

De Drogenapstoren is gebouwd in 1444-1446 als stadspoort (Saltpoort = zoutpoort) en werd in 1465 weer dichtgemetseld; sindsdien staat hij bekend als toren in plaats van als poort. Stadsmuzikant Tonis Drogenap woonde er rond 1555 en gaf de toren zijn huidige naam. Van 1888 tot 1927 was de Drogenapstoren in gebruik als watertoren.

De Wijnhuistoren is de toren van het Wijnhuis (waag, herberg, stadswacht en wijnhuis), gefaseerd gebouwd tussen 1618 en 1642 door stadsbouwmeester Emond Hellenraet onder invloed van Hendrick de Keyser. In 1644 maakten de gebroeders Pieter en François Hemony, wier atelier toen in Zutphen was gevestigd, voor deze toren het eerste zuiver gestemde carillon ter wereld. De Stichting "Vrienden van het Carillon" organiseert in de zomermaanden een reeks van concerten

De Bourgonjetoren is een geschutstoren uit 1457 met muren van bijna vier meter dik, gebouwd tijdens de Gelders-Bourgondische oorlog. Dominee Johannes Florentius Martinet schreef omstreeks 1770 in het uit 1741 daterende theekoepeltje op de toren zijn wereldberoemde Katechismus der Natuur.

De Berkelpoort is onderdeel van de stadsmuur, aan de oostelijke kant van de middeleeuwse stad. Poort over de kleine rivier de Berkel. De waterpoort verbindt de oude stad en de Nieuwstad en is gebouwd rond 1320. Het werd in de Middeleeuwen 'Bovenberg' genoemd. De westelijke tegenhanger werd in 1772 gesloopt.

Overige bezienswaardigheden

Aan de Groenmarkt, Houtmarkt en de Zaadmarkt staat een aantal statige panden. Hier woonden in de 18de en 19de eeuw welgestelde burgers en kooplieden.

In de uiterwaarden van de IJssel staat de enige Amerikaanse windmotor van de provincie Gelderland.

Rijksmonumenten

De stad neemt met ruim 450 rijksmonumenten en ruim 500 gemeentelijk monumenten de eerste plaats in onder de Gelderse monumentensteden. In Nederland is Zutphen een van de belangrijkste historische stadskernen (beschermd stadsgezicht) met een bijzonder groot aantal middeleeuwse, vooral 14e-eeuwse, huizen. De in de laatste 20 jaar opgedane bouwhistorische kennis over deze huizen komt helaas niet tot uiting in de rijksbeschrijvingen van de Zutphense monumenten (zie lijst van rijksmonumenten, met de stand van kennis van 1966). Lijst van rijksmonumenten in Zutphen (gemeente)

Musea

Zutphen heeft een aantal musea, waaronder:

  • het Grafisch Museum Zutphen, waarin een complete drukkerij van rond de vorige eeuwwisseling inclusief een handboekbinderij te vinden is.
  • het Museum Henriette Polak, een museum voor Nederlandse figuratieve kunst uit de twintigste eeuw, vernoemd naar Henriëtte Polak-Schwarz
  • het Stedelijk Museum Zutphen, een cultuurhistorisch museum dat de geschiedenis van de stad Zutphen en omgeving in beeld brengt.

Evenementen

Op Koninginnedag worden er in de binnenstad veel activiteiten georganiseerd door de Stichting Koninginnedag Zutphen. In mei vindt ieder jaar de Meimarkt plaats.

Iedere zomer worden op vier opeenvolgende woensdagen de Zomerfeesten gehouden, met muziekpodia (rock, dance etc.) door het gehele centrum. Op de derde dag van de Zomerfeesten is er traditioneel een amateurwielerwedstrijd op een parcours door het centrum.

In augustus vindt de jaarlijkse kunstmarkt plaats. Begin september komen dweilorkesten naar de Zutphense Dweildag, om op diverse locaties in het centrum te spelen.

Op de derde zondag van september vindt het Chocoladefestival plaats. Tijdens dit festival is dan in de binnenstad van alles te zien op het gebied van chocolade. Zo zijn er demonstraties van bonbonmaken, koken met chocolade, schilderen en beeldhouwen met chocolade. Er wordt zelfs chocolade-bier gebrouwen en bij de horeca zijn verschillende gerechten te verkrijgen die bereid zijn met chocolade. Dit alles wordt omlijst met muziek en optredens van verschillende artiesten.

Ook is er jaarlijks in oktober de nationale bokbierdag. De markt van Zutphen is dan één groot café met allerlei soorten bokbier. Tegenwoordig heeft ook de Hanze-stadsbrouwerij van Zutphen zijn eigen bokbier.

Sport

Op 31 augustus 2009 is de tweede etappe van de Ronde van Spanje in Zutphen van start gegaan.

Eén van de lokale sportverenigingen is tafeltennisclub TTV Torenstad, dat in 1984 landskampioen werd en meerdere nationale bekers won.

Antroposofische stad

Sinds de komst van een antroposofische huisarts in 1953 is de stad Zutphen steeds meer een centrum van de antroposofische beweging in Oost-Nederland geworden. Circa 10 tot 15 procent van de inwoners is antroposoof of voelt zich tot de antroposofische beweging aangetrokken. Zutphen heeft zich ontwikkeld tot een Steiner-stad met drie lagere scholen, twee middelbare scholen en een beroepsopleiding op antroposofische basis (vrije scholen). Verder zijn er antroposofische winkels, tehuizen en een groot aantal alternatieve genezers gevestigd. Zutphen heeft een antroposofische woonwijk met naar bekende antroposofen genoemde straten. Zelfs het stadhuis is door een antroposofische architect verbouwd. In 2003 kwam burgemeester Arnold Gerritsen met het idee de stad te voorzien van het label antroposofische stad als een aanvulling op het oude Zutphen justitiestad.[2][3][4]

Politiek en bestuur

Gemeentehuis (oude vestiging)

Samenstelling gemeenteraad

De gemeenteraad van Zutphen bestaat uit 29 zetels. Hieronder staat de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1994:

Gemeenteraadszetels
Partij 1994 1998 2002 2006 2010
PvdA 7 7 7 8 6
VVD 3 4 4 4 4
Stadspartij Zutphen-Warnsveld* 2 2 4 4 6
CDA 4 4 4 4 2
GroenLinks 2 3 2 3 3
D66 4 1 2 2 3
SP 1 2 2 3 2
ChristenUnie - - - 1 1
Burgerbelangen Zutphen-Warnsveld - - - - 2
Totaal 23 23 25 29 29
  • Deed in 2002 mee onder de naam Leefbaar Zutphen.
Rechtbank Zutphen: achterzijde

Rechtspraak

Zutphen is vandaag de dag een belangrijk juridisch centrum. Een rechtbank, het opleidingsinstituut voor de rechterlijke macht (Studiecentrum Rechtspleging; SSR), regionaal opleidingscentrum en (praktijk)trainingscentrum voor de politie, de politie-academie (voor rechercheurs) en een internationaal politie-conferentiecentrum in Huis 't Velde (in Warnsveld, 2 km van Zutphen), JPC De Sprengen (jeugdige deliquenten) en de Penitentiaire Inrichting Ooyerhoek (meerderjarige deliquenten), onderdeel van PI Achterhoek.

Daarnaast draagt de aanwezigheid van vele ondersteunende juridische diensten en een groot aantal advocatenkantoren bij aan de naam van Zutphen op dit gebied.

Stedenbanden

Zutphen heeft jumelages met de volgende steden:

Voorts is er sinds 1986 een vriendschapsband met Villa Sandino (Nicaragua).

Vervoer

Station Zutphen

Station Zutphen, waar twaalf treinen per uur vertrekken, is een belangrijk spoorwegknooppunt. Er zijn twee treinen per uur naar Winterswijk, Hengelo-Oldenzaal, Deventer-Zwolle, Apeldoorn, en vier treinen per uur naar Arnhem-Nijmegen.

Zutphen ligt circa tien kilometer ten zuiden van de A1, onder Deventer, en is een knooppunt van provinciale wegen: de N348 (Arnhem-Zutphen-Deventer-Ommen), N345 (Apeldoorn), N346 (Hengelo), N314 (Doetinchem), N319 (Winterswijk) en N826 (Laren).

Binnen de stad zijn een aantal stadsbuslijnen, waarvan de exploitatie in handen ligt van Syntus. Naast stadsbuslijnen 80, 83 en 89 verzorgen ook lokale bussen zoals lijn 81 (Zutphen - Eefde - Gorssel - Deventer) en lijn 54 (Zutphen - Eefde - Almen - Laren) openbaar vervoer voor met name de noordelijke delen van Zutphen.

Bestuurlijke indeling

Enkele jaren geleden heeft de gemeente Zutphen de indeling van de wijken volledig gewijzigd door wijken samen te voegen en andere namen te geven. Zo is de wijk 'Noordveen' ontstaan waaronder de gehele noordelijke stad met o.a. het Deventerwegkwartier en Voorsteralleekwartier zou vallen. De grote meerderheid van de Zutphenaren heeft echter nog nooit van het begrip 'Noordveen' gehoord. Tussen het centrum en De Hoven ligt de rivier de IJssel; toch zijn deze wijken tot een 'wijk' gecombineerd. Warnsveld, een apart dorp, wordt door de gemeente nu als 'wijk' gerekend.

Traditionele wijkindeling

  • Centrum
  • Leesten
  • Zuidwijken
  • De Hoven
  • Deventerwegkwartier
  • Staatsliedenkwartier (inclusief zeeheldenbuurt)
  • Componistenbuurt (Helbergen)
  • Warnsveldsewegkwartier
  • De Mars
  • Voorsteralleekwartier

Huidige wijkindeling

Het dorp Warnsveld heeft een aparte status met een eigen dorpsraad (dorpsraad Warnsveld).

Overige kernen

  • Warnsveld, sinds 1 januari 2005 onderdeel van de Gemeente Zutphen, circa 9000 inwoners
  • Bronsbergen, kleine buurtschap ten zuiden van Zutphen op een rivierduinencomplex aan de IJssel
  • Warken, ten oosten van het dorp Warnsveld; kleine buurtschap

Bekende inwoners

Geboren

Onbekend

  • Ludwig van Beethoven (augustus 1772), componist. Sinds 1836 doet het verhaal de ronde dat hij de derde Ludwig zou zijn, geboren in 1772, en de doopakte van een overleden broertje (* Bonn 1770) zou hebben meegekregen, terwijl zijn ouders op dat moment in Zutphen verbleven. Hierover schreef de heer van Marsdijk een brief naar de burgemeester van Bonn. Het verhaal is echter nooit bewezen.

Woonachtig (geweest)

Overleden te Zutphen

Zie ook

Externe link

Fotogalerij

  • Zutphen en de Sint Walburgskerk
    Zutphen en de Sint Walburgskerk
  • Berkelpoort
    Berkelpoort
  • Rechtbank Zutphen: entreegebouw
    Rechtbank Zutphen: entreegebouw
  • Bourgonje toren
    Bourgonje toren
  • IJsselkade in de avond
    IJsselkade in de avond
  • Sint Walburgskerk
    Sint Walburgskerk

[bron?]

  1. ↑ Zutphen, Joods Historisch Museum
  2. ↑ de Volkskrant, 23 december 2003, Energiebanen aan de IJssel
  3. ↑ Elsevier 22 maart 2006 Stedenband: Solidariteit in Zutphen
  4. ↑ Gelders Archief:Antroposofisch Zutphen
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zutphen_(stad)&oldid=22391077"