Naar inhoud springen

Friesland

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Dit is een oude versie van deze pagina, bewerkt door TBloemink (overleg | bijdragen) op 4 dec 2011 om 13:08. (Wijzigingen door 84.27.34.55 (Overleg) hersteld tot de laatste versie door RobotMichiel1972)
Deze versie kan sterk verschillen van de huidige versie van deze pagina.
Zie Friesland (doorverwijspagina) voor andere betekenissen van Friesland.
Fryslân
Friesland
Provincie van Nederland Vlag van Nederland
Kaart: Provincie Friesland in NederlandZeelandZuid-HollandBaarle-HertogNoord-BrabantGroningenDuitslandLimburgFrieslandFlevolandDrentheNoord-HollandIJsselmeerUtrechtOverijsselGelderlandFrankrijkBelgiëNoordzee
Kaart: Provincie Friesland in Nederland
Geografie
Hoofdstad Leeuwarden
Oppervlakte
- Land
- Water 		5.748,77 km²
3.335,62 km²
2.413,15 km²
Coördinaten 53°12'5"NB, 5°48'0"OL
Bevolking
Inwoners (eind 2022) 659.612
Bevolkingsdichtheid 198 inw./km²
Aantal gemeenten 27
Politiek
Commissaris van
de Koning (lijst) 		John Jorritsma
Overige informatie
Volkslied {{{volkslied}}}
Religie (2005) {{{religie}}}
ISO 3166 NL-FR
Detailkaart
Portaal  Portaalicoon   Nederland

Friesland (uitspraakⓘ); Fries en officieel: Fryslân (uitspraakⓘ), is een provincie in het noorden van Nederland.

Friesland telt 659.612 inwoners (eind 2022). De hoofdstad is Leeuwarden. Zowel het Fries als het Nederlands hebben in de provincie de status van bestuurstaal.

Geografie

Ligging

In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer en in het westen en noorden door de Waddenzee (buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door de Afsluitdijk is Friesland verbonden met Noord-Holland. De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog zijn bereikbaar met veerdiensten vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog.

Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in het Duitse Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.

Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie en qua landoppervlakte is het de derde provincie.

Landschap

Zie Landschap van Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Friesland is door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland.[1] De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.

Friesland heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen[2]: het Waddengebied, de Zuidoosthoek, het terpengebied van Oostergo, Westergo, het Lage Midden, de Veenpolders, Gaasterland, de Noordelijke Wouden en het Bedijkingslandschap (= Marne, Het Bildt, Nieuwlanden en Lauwerszee).

In Friesland liggen vier nationale parken: Schiermonnikoog, De Alde Feanen, Lauwersmeer (Groningen en Friesland) en Drents-Friese Wold (Drenthe en Friesland).

Naam

Fryslân

Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in 'Fryslân'. In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.[3] Schriftelijke publicaties, mededelingenborden en dergelijke tonen in de kop "Provinsje Fryslân - Provincie Fryslân", waarmee men duidelijk aangeeft wat de Nederlandse naam moet zijn. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland wordt echter veelal de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.

Heitelân

It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen om utens, Friezen die buiten Friesland wonen, een veel gebruikte term om de provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band met Friesland aan te geven.

Een lied met de naam It Heitelân werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friesland (tekst van Eeltje Halbertsma), De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het 'Folksliet'. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte bloed en bodem filosofie. Een nieuwe generatie bracht het lied niettemin de laatste jaren in nieuwe vormen uit, onder meer door de band Reboelje en het Lemster Mannenkoor.

Geschiedenis

Hogebeintum. Friesland in de terpentijd.
Zie Geschiedenis van Friesland en Canon van Friesland voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Prehistorie en oudheid

Van ongeveer 400 tot 200 voor Chr. begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met terpen tussen Vlie en Eems. De bewoners werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de Romeinen in Friesland begint met de Romeinse generaal Drusus als hij in 12 v.Chr. zijn campagne in Germania voert.

Middeleeuwen

Aan het begin van de Middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de 7e eeuw was het onafhankelijk. Het begin van de 8e eeuw is bekend vanwege de Friese koning Redbad en de missionaris Bonifatius. Na de inlijving in het Frankenrijk bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (=de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen het Zwin en Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. Een deel viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen veel zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen. In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland. In 1287 vond ook de Sint-Luciavloed plaats.

De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland wordt gesticht. In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland. In 1498 benoemde keizer Maximiliaan van Oostenrijk hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit.

Nieuwe Tijd

De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524). In 1581 kreeg Friesland weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in 1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In 1795 raakte Friesland officieel zijn zelfstandigheid kwijt toen het een provincie van Nederland werd.

Taal

De taalsituatie in Noord-Nederland

Fries

Zie Westerlauwers Fries voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.

Dialecten in Friesland

Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters op Terschelling, Hindeloopers, Schiermonnikoogs, Kleifries, Woudfries en Zuidwesthoeks. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.

In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingeweken (onderling) Fries. Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit 'Friese Nederlands' zijn enkele andere dialecten verwant als: Amelands, Bildts en op Terschelling Midslands.

In het oosten van de gemeente Kollumerland wordt vanouds, maar afnemend, westelijk Gronings gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie, beneden de Tjonger, wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs gesproken.

Plaatsnamen

Exmorra (Nederlandse plaatsnaam)
Eksmoarre (Friese plaatsnaam)
Wûnseradiel (Gemeente)

Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie en in de BAG wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten (Dantumadeel (Dantumadiel), Tietjerksteradeel (Tytsjerksteradiel), Ferwerderadeel (Ferwerteradiel), Menaldumadeel (Menameradiel), Boornsterhem (Boarnsterhim), Littenseradeel (Littenseradiel) en Leeuwarderadeel (Ljouwerteradiel)) hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de komborden.

Welkomstpakket nieuwe inwoners

Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis gaat het om ruim tienduizend personen.

Inhoud pakket 2008[4]: aanbiedingsbrief provincie, de brochure ‘Taal van het hart’ over meertaligheid, informatie over cursusaanbod van de Afûk, een cursus Fries (Edufrysk) op cd-rom, de dvd meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst), een theaterbon van Tryater en het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de Friese vertaling van De elfstedenstunt.

Nieuwe Friese taalwet

Minister Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt.[5] Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.

Sport

Kaatsen in Franeker

Cultuur

Literatuur

In een overzicht van de Friese literatuur, schrijvers en dichters behoren de Friese renaissanceschrijver Gysbert Japicx en de vooraanstaand dichter uit de 20e eeuw Obe Postma tot de bekendste schrijvers. Naar beiden is een Friese literatuurprijs genoemd.

Media

Musea

Koninklijk Eise Eisinga Planetarium

De Friese musea werden in 2010 door 890.000 mensen bezocht.[6] Een stijging van 7% ten opzichte van 2009. Volgens Museumfederatie Fryslân ontvingen de volgende musea meer dan 40.000 bezoekers: Natuurcentrum Ameland, Tresoar, Jopie Huisman Museum, Natuurmuseum Fryslân, Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, Fries Museum/ Verzetsmuseum Friesland en Museum Belvédère.

Zie ook: lijst van musea in Friesland

Evenementen

Cultuurgebieden

Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de Tjonger (Ooststellingwerf en Weststellingwerf), het door Hollanders ingepolderde Het Bildt en de Waddeneilanden.

Demografie

Bevolkingsontwikkeling Friesland[7][8]
Jaar Inwoners
1714 129.243
1748 135.195
1796 161.513
1811 175.366
1830 204.909
1840 227.859
1850 243.191
1860 269.701
1870 300.863
1880 329.877
1890 335.558
1900 340.263
Jaar Inwoners
1910 363.625
1920 385.362
1930 402.051
1940 424.462
1950 465.267
1960 478.206
1970 521.820
1982 592.314
1990 599.151
1999 621.222
2010 646.305

De periode 1880-1900 laat een afvlakking van de groei zien. Ten gevolge van de landbouwcrisis emigreerden meer dan 20.000 Friezen naar de Verenigde Staten.[9]

Met een bevolkingsdichtheid van 193 inwoners per km² is Friesland na Drenthe de dunst bevolkte provincie van Nederland.

De prognose is dat de bevolkingsomvang tot 2025 zal groeien tot 657.000 en daarna zal afnemen.[10]

Economie

Friesland heeft van oorsprong een uitgesproken agrarisch karakter. De provincie stond vooral bekend vanwege de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie. Toerisme, met name op de meren in het zuidwesten van de provincie en op de Waddeneilanden, is in de zomer een belangrijke bron van inkomsten. Deze streken kennen in de winter een grote seizoenswerkloosheid. De sterk opkomende dienstensector concentreert zich in Leeuwarden, Drachten en Heerenveen.

De beroepsbevolking bestond in 2009 uit 300.000 personen[11], wat toen 3,8% was van de totale Nederlandse beroepsbevolking. Het bruto binnenlands product van de provincie bedroeg in 2008, € 18,9 miljard[12], oftewel 3,17% van het BBP van Nederland.

Bestuur

Politiek

Zie Politiek in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De provincie Friesland wordt bestuurd vanuit het provinciehuis (Fries: provinsjehûs) aan de Tweebaksmarkt in Leeuwarden. Het college van Gedeputeerde Staten staat onder voorzitterschap van Commissaris van de Koningin John Jorritsma.

Gemeentelijke indeling

Zie hiervoor: Tabel van gemeenten in Friesland en lijst van voormalige gemeenten in Friesland

Friesland is sinds 1 januari 2011 opgedeeld in 27 gemeenten:

Provincie Friesland, gemeenten (2011).
Provincie Friesland, gemeenten (2011).
Overzicht van de gemeenten (per 1-1-2011)

Plaatsen

IJlst

Een overzicht van de plaatsen in Friesland (met Friestalige namen).

Friese elf steden

Zie Friese elf steden voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De Friese elf steden zijn elf plaatsen in de Nederlandse provincie Friesland die stadsrechten hebben gehad en waar tevens de schaatsmarathon Elfstedentocht naar is genoemd.

Grootste plaatsen

De tien grootste woonplaatsen in de provincie naar het aantal inwoners zijn:

Plaatsnaam (Friese naam) Inwoners
1 Leeuwarden (Ljouwert) 96.578
2 Drachten 44.598
3 Sneek (Snits) 33.401
4 Heerenveen (It Hearrenfean) 28.497
5 Harlingen (Harns) 15.729
6 Dokkum 13.145
7 Franeker (Frjentsjer) 12.995
8 Joure (De Jouwer) 12.902
9 Wolvega (Wolvegea) 12.738
10 Lemmer (De Lemmer) 10.220

Bronnen: Provincie Fryslân (1 december 2009), gemeenten en CBS

Beschermde stads- en dorpsgezichten

Zie Beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Friesland telt tien beschermde stadsgezichten en 46 beschermde dorpsgezichten en een beschermd gebied.

Klimaat

Friesland heeft net als de rest van Nederland een gematigd zeeklimaat. Het klimaat wordt beïnvloed door de Noordzee. Hierdoor ontstaan er verschillen tussen het westen (Waddengebied en IJsselmeerkust) en het oosten van Friesland. De klimaatgegevens zijn van het KNMI meetstation in Leeuwarden. Actuele waarnemingen in Friesland zijn er ook voor de meetstations Terschelling, Vlieland en Stavoren[13]

Weergemiddelden voor Leeuwarden
Maand jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Jaar
Hoogste maximum (°C) 12,6 14,4 20,4 26,0 28,7 32,5 31,4 32,8 29,1 23,8 16,4 14,2 32,8
Gemiddeld maximum (°C) 4,6 5,1 8,3 11,4 15,9 18,1 20,3 20,8 17,6 13,4 8,7 5,8 12,5
Gemiddelde temperatuur (°C) 2,4 2,5 5,0 7,4 11,6 14,3 16,4 16,6 13,9 10,1 6,1 3,6 9,2
Gemiddeld minimum (°C) −0,2 −0,4 1,6 3,2 6,9 9,8 12,2 12,0 9,8 6,6 3,3 1,1 5,5
Laagste minimum (°C) −19,9 −16,3 −16,3 −5,9 −1,7 1,3 5,7 5,4 2,0 −6,5 −14,2 −19,2 −19,9
Neerslag (mm) 65,6 42,1 59,4 38,4 51,4 68,7 64,2 60,2 82,1 78,4 83,7 73,0 767,2
Bron: [14][15] KNMI: Langjarige gemiddelden en extremen, tijdvak 1971 - 2000

Architectuur

Waterpoort van Sneek

In de Top 100 der Nederlandse UNESCO-monumenten staan drie rijksmonumenten uit Friesland, waarvan twee in Franeker: het stadhuis en het planetarium. Het derde is het ir. D.F. Woudagemaal dat tevens het enige bouwwerk in Friesland is dat tot het Werelderfgoed behoort.

Van de vele kerken in Friesland zijn er ook kerken die hun functie gaan verliezen. Veertig Middeleeuwse kerken zijn eigendom van Stichting Alde Fryske Tsjerken. De meer dan zestig klokkenstoelen staan vooral in kleine plaatsen, meestal zonder kerk, of bij een kerk zonder klok. Van de molens in Friesland zijn er meer dan veertig eigendom van Stichting De Fryske Mole. De provincie heeft relatief ook nog veel windmotoren. De watertorens en de meeste vuurtorens hebben hun functie verloren. De Achmeatoren is het hoogste gebouw van Friesland. De waterpoort van Sneek is de bekendste waterpoort van Nederland.

De provincie Friesland telt ongeveer 4380 inschrijvingen in het rijksmonumentenregister. Leeuwarden (616) en Harlingen (517) zijn de twee plaatsen met de meeste rijksmonumenten. In een overzicht van plaatsen in Nederland met de meeste monumenten staan ze respectievelijk op de 11e en 14e plaats.

Zie ook: Architectuur in Friesland en Lijst van rijksmonumenten in Friesland

Verkeer en vervoer

Wegen

Er liggen negen aquaducten in Friesland, waarvan vier in rijkswegen.

Spoorwegen

Akwadukt Mid-Fryslân in de A32 en het Prinses Margrietkanaal naast de spoorlijn.

In Friesland zijn vier spoorlijntrajecten in gebruik.

Voormalige spoorlijnen: Leeuwarden - Anjum, Stiens - Harlingen en Tzummarum - Franeker. De Nederlandsche Tramweg Maatschappij had een aantal tramlijnen in Friesland.

Toekomstige spoorlijn: de spoorlijn Heerenveen - Drachten - Groningen, of een deel ervan, is een mogelijk compensatieproject voor het afblazen van de Zuiderzeelijn.

Scheepvaart

De haven van Harlingen is de belangrijkste haven van Friesland met twee industriehavens voor de zeeschepen. De veerboten liggen in de Veerhaven. Ook is er een Bruine vloot.

De belangrijkste vaarwegen voor de binnenvaart zijn het Prinses Margrietkanaal en het Van Harinxmakanaal. De Friese meren en de meeste andere Friese wateren zijn er voor de pleziervaart. In de zomermaanden is de Johan Frisosluis in Stavoren één van de drukste sluizen in Friesland. Friesland telt meer dan 200 jachthavens.

Veerdiensten in Friesland zijn er over de Waddenzee van en naar de Friese waddeneilanden en de veerponten over de kanalen.

Vliegvelden

Zie ook

Literatuur

  • De Bosatlas van Fryslân (2009), Noordhoff Atlas Productions, Groningen. ISBN 978-90-01-77904-7
  • Schroor, Meindert (1993), De wereld van het Friese landschap, Wolters-Noordhoff, Groningen. ISBN 90-01-95519-3

Noten

  1. ↑ Friesland mooiste provincie van Nederland, Leeuwarder Courant, 15 juni 2010
  2. ↑ De wereld van het Friese landschap (Meindert Schroor)
  3. ↑ Bronnen: Ook voor rijk heet Friesland Fryslân, Leeuwarder Courant, 10 november 2004 en Provinciaal Blad van Friesland, 1996 nr. 7, 28 maart 1996
  4. ↑ "'Re-integratiepakket' Friese taal voor nieuwe Friezen". Blik op Nieuws (27 juni 2008). Geraadpleegd op 10 september 2010.
  5. ↑ NOS.nl Nieuwe wet voor behoud Friese taal. Geraadpleegd op 13 februari 2011.
  6. ↑ Museumfederatie Fryslân 2010 topjaar voor Friese musea. Geraadpleegd op 12 februari 2011.
  7. ↑ Overzicht aantal inwoners provincie Friesland 1714 - 2000, Tresoar. Geraadpleegd op 6 februari 2011.
  8. ↑ CBS Bevolking Friesland 2010. Geraadpleegd op 6 februari 2011.
  9. ↑ Emigratie naar de Verenigde Staten
  10. ↑ fryslan.nl Bevolkingsverwachting 2009-2030. Geraadpleegd op 18 maart 2011.
  11. ↑ CBS Beroepsbevolking van Friesland in 2009. Geraadpleegd op 11 februari 2011.
  12. ↑ CBS Bruto binnenlands product van Friesland. Geraadpleegd op 12 februari 2011.
  13. ↑ weerstationleeuwarden.nl
  14. ↑ KNMI: Langjarige gemiddelden, tijdvak 1971 - 2000
  15. ↑ KNMI: Langjarige extremen, tijdvak 1971 - 2000

Externe link

Commons heeft media­bestanden in de categorie Friesland.
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Friesland&oldid=28374198"