Gebruiker:Benedict Wydooghe/Evoluties in het welzijns- en veiligheidsdenken deel5a

Jean Fouquet schildert in het geboortejaar van Leonardo Da Vinci en een jaar voor de val van Constantinopel zijn Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen. Agnès Sorel (ca. 1422–1450) de maîtresse van Karel VII van Frankrijk is zijn model. Sorel is de eerste erkende maîtresse van de koning. Uit hun verhouding komen vier kinderen ter wereld. Na de geboorte van het jongste kind overlijdt zij in Jumièges, vermoedelijk vergiftigd door de latere koning Lodewijk XI.

HOOFDSTUK V: RENAISSANCE & HUMANISME, BAROK & VERLICHTING

1450-1789

.

Hoofdstuk V bestaat uit twee delen. Dit is het eerste deel: Renaissance, humanisme & barok. Klik hier voor het tweede deel.

.

DEEL I. RENAISSANCE, HUMANISME & BAROK: 1453-1650

Het nieuws over de val van Constantinopel in 1453 choqueert Europa. De aanvoer van peper – de koning der specerijen - stokt en veroorzaakt een zoektocht die als de ontdekkingsreizen de geschiedenis ingaan. In 1492 maakt de bemanning van Columbus in het Caraïbisch gebied kennis met enkele gruwelijk schroeiende pepertjes, waarvan ze de smaak vergelijken met de oude Aziatische zwarte peper die al vier decennia niet meer in de handel was. Om het kanonvuur te weerstaan, verlagen en verdikken steden hun middeleeuwse muren en torens, maar natuurlijk lang niet overal even snel. Lage, dikke muren maken het doelwit en het instortingsgevaar kleiner. Kwetsbare delen zoals kantelen, rechte muren en de poorten krijgen aandacht. De kantelen verdwijnen, voor de muren komt een aarden wal en voor de ingangspoort komt een bolwerk (boulevard genoemd). Ze houden de aanvaller op afstand en ze vermijden het flankvuur. Voor steden die zich niet aanpassen betekent dit grove geschut de ondergang, met als meest gekende voorbeeld Constantinopel in 1453. De Osmaanse sultan Mehmet II laat een Hongaarse smid een indrukwekkend kanon maken met een schietafstand van anderhalve kilometer (?). Het kanon krijgt de bijnaam Mahometta en schiet zichzelf zoals gebruikelijk stuk. Mehmet houdt zijn beleg vol met alternatieven. Na 54 dagen valt de hoofdstad van het duizendjarig rijk. Na het beleg horen de Ottomanen de Griekse inwoners spreken over 'eis ten polis' wat ‘onze stad’ betekend. De Turkse verbastering laat niet lang op zich wachten: 'Is-tan-bul'. Veel Byzantijnse wetenschappers zijn naar het Westen gevlucht. Daar blazen ze met hun kennis en hun boeken de oude Romeinen en de oude Grieken nieuw leven in: de Renaissance is begonnen.

.

Wat is er mooier dan de met planten getooide wereld te aanschouwen, als was het een rijk geborduurd gewaad, bezet met oosterse parels en bestrooid met de grootste verscheidenheid aan zeldzame en kostbare juwelen?

— John Gerard, Herbal, 1597

.

Het gezond verstand is het best verdeelde goed ter wereld, al was het maar omdat iedereen er zo veel denkt te hebben dat zelfs zij die anders het moeilijkst tevreden kunnen worden gesteld, er doorgaans niet meer van willen hebben dan ze al bezitten. En het is niet waarschijnlijk dat iedereen zich daarin vergist; veeleer blijkt daaruit dat het vermogen om goed te oordelen en waar van onwaar te onderscheiden van nature gelijk is in alle mensen; en derhalve dat alle meningsverschil niet voorkomt uit het feit dat sommigen redelijker zouden zijn dan anderen, maar enkel dat onze gedachten niet gelijk verlopen en dat wij niet aan dezelfde dingen aandacht besteden.

— René Descartes

.

Omdat ik ongeletterd ben, zeggen ze dat ik me niet kan uitdrukken. Die mensen begrijpen niet dat mijn ideeën berusten op ervaring, niet op andermans taal.

— Leonardo Da Vinci als empirist

.

There's method in my madness

— Shakespeare, Hamlet, 1602.

.

♦ Klik hier voor de Powerpoint die bij de cursus hoort. (De ppt loopt verder dan de behandelde periode, ze loopt tot het einde van de 19de eeuw.)

.

Tijdlijn

 >>> 1450  ->> 1453  ->> 1492  ->> 1500  ->> 1517  ->> 1555  ->> 1566  ->> 1600  ->> 1648 >>>

.

Korte inhoud

In dit deel behandelen we grosso modo de tweede helft van de vijftiende tot de eerste helft zeventiende eeuw (1450-1650). De Renaissance blikt vol bewondering terug op de antieke denkers die leefden van het midden van de vijfde eeuw tot aan het eind van de vierde eeuw voor Christus: Socrates, Plato, Aristoteles en Archimedes. De bewondering van de renaissancemens over de oudheid is dermate groot dat ze die - in tegenstelling tot de middeleeuwer - gaan nabootsen. Hun onderzoek creëren in Europa een mens- en wereldbeeld dat systematiek toont, stilaan ontdaan van magische en religieuze interpretaties. De denkers van deze tijd worden humanisten genoemd waarvan Desiderius Erasmus, Thomas More en Juan Luis Vives je misschien bekend in de oren klinken.

.

♣ De periodisering van de Middeleeuwen tot omstreeks 1453 zou kunnen suggereren dat de overgang naar de Renaissance een soort abrupte historische breuk vormt. Niets is minder waar. De Renaissance en het Humanisme vormen een overgangstijd. Eeuwenlang is de Renaissance omschreven als een overwinning op de 'duistere' Middeleeuwen. Genuanceerder zeggen historici tegenwoordig dat deze periode de moderniteit en het rationalisme aankondigt. Immers, veel Middeleeuws erfgoed wordt gecontinueerd. Het magische denken (de heksenprocessen in Vlaanderen kennen hun hoogtepunt in de periode 1590-1610) en alchemistisch denken (sommige humanisten zijn hiervan doordrongen) verdwijnen niet met een pennentrek. Geesten rijpen traag en dat is te zien in de tuinarchitectuur. De les over de Middeleeuwen eindigde met de Middeleeuws tuin. Daarom beginnen we nu met een tuin uit de Renaissance. Er bestaat natuurlijk geen tuin meer uit die dagen, maar het gaat - net zoals in de Middeleeuwse tuin - om het symbool ervan. Waar de Middeleeuwse Hortus Conclusus een tuin van de kuisheid is en de tuin der minne een tuin van de onkuisheid is, kondigt de eenhoorn een verhoogde preutsheid aan. Deze Nieuwe tijd doen de schaamte en het zoeken naar privacy hun intrede en worden wellust en naaktheid steeds meer als 'fout' bestempeld. De verpreutsing wordt versterkt door de geslachtsziekte Syfilis (meegebracht uit de nieuwe wereld) en de komst van het Protestantisme in 1517. Dat leidt tot een nieuw tuintype, de tuin der lusten, een moraliserende prent van Jheronimus Bosch die een tijdlang in Brussel vertoefde en nu in het Museo del Prado in Madrid te zien is. Jheronimus Bosch schildert zijn Tuin der lusten mogelijks in opdracht van Hendrik III van Nassau (1483-1538) voor zijn schilderijengalerij op de Kunstberg in Brussel. De datering is niet precies. Als vindingrijk artiest is Bosch een radicaal vernieuwer in de beeldtraditie, zo radicaal dat zelfs tijdgenoten geen raad weten met de interpretatie van dit werk. In deze nieuwe compositie krijgen mensen individuele gelaatstrekken. Toch blijft zijn tuin der lusten verwijzen naar de Middeleeuwse, goddelijke orde: het landschap lijkt schuldig en confronteert de kijker met de slechtheid van de mens, de vervreemdende monsters, vliegende vissen en de uitvergrote kunstmatige flora en fauna. De twee buitenpanelen tonen de overgangsfase van de platte Middeleeuwse wereld naar de aarde die rond is: een sferische constructie die het midden houdt tussen de aardglobe (waarvan de eerste versies in 1492 in Neurenberg verschijnen) en middeleeuwse mappae mundi (platte cirkelkaarten). Kende Bosch de globes uit Neurenberg? Of heeft het schilderij de globemakers in Neurenberg beïnvloedt? 's-Hertogenbosch had in die dagen intense handelscontacten Neurenberg. Eenmaal geopend laat het schilderij zich lezen van links naar recht als een wereldgeschiedenis. Links het aards paradijs met Adam en Eva (het verleden), het middenpaneel toont de zondige, wellustige mens (het heden) en het linkse paneel toont de toekomst. Als de mens zijn gedrag niet verandert, eindigt de hele mensheid in de hel. De kunsthistoricus Charles de Tolnay noemt dit volmaakte 'laatgotische' kunst waar anderen er Renaissance in zien. Een gelijkaardige dualiteit is bij de Vlaamse Primitieven te vinden. Johan Huizinga geeft hen het etiket 'laatmiddeleeuws' als hij schrijft 'Zoo is het naturalisme der Van Eyck's, dat men in de kunstgeschiedenis pleegt op te vatten als een element, dat de Renaissance aankondigt, veeleer te beschouwen als de volledige ontplooiing van den laat-middeleeuwschen geest.' Andere historici oordelen anders en zien de Vlaamse Primitieven als de grondleggers van de Noordelijke Renaissance en stellen dat ze de Italiaanse renaissance beïnvloeden. Ziehier alweer de tegenstelling tussen het circulair en lineair denken. Bosch stierf in 1516 en heeft dus nooit het protestantisme gekend en zijn drieluik schildert hij wellicht tussen 1480 en 1490. Van enige invloeden van de nieuwe wereld is in het werk ook geen sprake. In een volgend tuintype, typerend voor de zestiende eeuw, zullen de invloeden van 1492 en 1517 wel duidelijk aanwezig zijn: de meerpadige doolhof kondigt zich aan.

We starten omstreeks 1453. Dan gebeuren er zeven zaken die de wereld een andere wending geven.

.

1. Er is de Val van Constantinopel die voor een braindrain naar het Westen zorgt: dankzij de Turkse verovering raken hele bibliotheken met boeken van de antieken in het Westen dat zo zijn klassiekers opnieuw leert kennen. [Niet alle historici zijn hiervan overtuigd: deze eenvoudige verklaring van het ontstaan van de renaissance gaat voorbij aan de plundering en de verwoesting van Constantinopel omstreeks 1200 door de kruisvaarders en gaat eveneens voorbij aan het feit dat de antieke teksten ook in het middeleeuwse Europa bekend zijn. De catalogi van abdijbibliotheken bewijzen dit ten overvloede. Om een willekeurig voorbeeld te nemen, in de bibliotheek van Mont-Saint-Michel steekt Cato, Plato, Aristoteles, Cicero, Vergilius, Horatius... Bernardus van Chartres waardeerde die klassieken met zijn klassieke uitspraak 'Wij zijn dwergen, staande op de schouders van reuzen. Gedragen door de ouden zien we verder dan hen'.

.

2. Er is de uitvinding van de boekdrukkunst en de komst van de bril. Niettemin maken de kloosters een laatste bloeitijd mee, er komen er nieuwe bij andere hervormen zich. Het copieren blijft een prominente activiteit.

.

♥ LUISTERFRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT JACQUES ATTALI

.

3. Er is de druk van de allereerste bijbel die zal leiden tot de reformatie in 1517, tot de contrareformatie in 1550, de tachtigjarige oorlog en de uitroeiing van de heksen.

.

4. Er is de fenomenale slagkracht van het buskruit: dat is in staat om muren (van Constantinopel) te vernietigen en zal de ondergang van de riddertijd betekenen.

.

5. Er is de geboorte van Columbus (°1451-⁺1506). De Turkse veroveringsdrift (en met als hoogtepunt de val van Constantinopel) zorgt er in de vijftiende eeuw voor dat de Europeanen andere routes gaan zoeken om naar Indië en China te reizen. Na 1453 intensiveren de ontdekkingsreizen, niet over land, maar via de zee. Hendrik de Zeevaarder (1394–1460) is anders dan zijn bijnaam anders doet vermoeden, geen echte reiziger maar financier en initiatiefnemer van de reizen die het Portugese wereldrijk uit zullen bouwen. Het begrip ontdekkingsreizen is niet gemonopoliseerd voor Europa. Ook andere culturen verkenden de wereld buiten hun grenzen: de Arabieren ontdekten grote Afrikaanse gebieden en in de veertiende eeuw vaart de Chinese vloot tot bij Madagaskar.

.

6. Lorenzo Ghiberti (°1378-⁺1455) portretteert zichzelf op de deuren van de Dom in Florence in 1452. Waar de middeleeuwse kunst anonieme kunst was (omdat de kunst god toekomt), is de renaissancemens niet langer gegeneerd en cijfert hij zichzelf niet langer weg. Kunstenaars ondertekenen hun werk of gaan zichzelf afbeelden. Jan Van Eyck laat zichzelf opduiken in het Portret van een man met rode tulband in 1433. Een jaar later duikt hij op in het midden van het Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw waar een ronde spiegel de schilder toont. In 1436 doet hij het opnieuw in de Madonna met kanunnik Joris van der Paele: hijzelf wordt gespiegeld in het harnas. Albrecht Durer zal omstreeks 1500 zijn zelfportret schilderen en Benvenuto Cellini schrijft in 1558 een van de eerste autobiografieën.

.

7. Het leven van Jheronimus Bosch (1450-1516) omvat en illustreert de tijdsgeest van de eerste helft van deze periode perfect. Zijn tuin der lusten toont dat de overgang van de Middeleeuwen naar de Renaissance geen breuk maar een continuering is. Bosch kent het middeleeuwse symbolisme en is tegelijk op de hoogte van het discours dat aan de reformatie vooraf gaat en de christelijk humanistische leer die nu opgeld maakt. De humanist Dominicus Lampsonius ziet in de duistere kunst van Bosch een zwartgallige geest, want enkel mooie en goede mensen maken mooie kunst. Voor Lampsonius lijk Bosch zelf in de hel te zijn geweest. We komen er op terug.

.

Dit is het begin van de Renaissance en die loopt tot het einde van de tachtig jarige oorlog tot 1648. De periode 1550-1648 laat zich omschrijven als 'Oranje tegen Spanje.' Daarna start de Verlichting (zie deel 6). Als de tachtigjarige oorlog in 1648 tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden ten einde loopt, luidt dit geen vredesperiode in, maar een reeks oorlogen met de machtigste vorst van Europa: Lodewijk XIV.

.

♠ Ergens tussen 1450 en 1500 wordt Elckerlijc geschreven. BEELDFRAGMENT KIJKEN NAAR ELCKERLIJC

.

Kijken naar zelfportretten

• 
  Jan van Eyck (1390-1441)
• 
  Jan van Eyck
• 
  Jan van Eyck
• 
  Jan van Eyck
• 
  Jan van Eyck
• 
  Albrecht Dürer (1471-1528)
• 
  Jheronimus Bosch (1450-1516)
• 
  Benvenuto Cellini (1500-1571)

.

.

Tweede helft vijftiende eeuw

Het Beleg van Belgrado (1456) duurde van 4 juli tot 22 juli waarbij sultan Mehmed II Hongarije wil onderwerpen. Johannes Hunyadi leidde de tegenaanval succesvol.

.

♥ BEELDFRAGMENT RENAISSANCE IN FLORENCE (14.10 Min.)

.

Jaren vijftig

.

♠ BEELDFRAGMENT HET VERHAAL VAN EEN TAAL

.

Geschiedenis boekdrukkunst in Polygoonjournaal, 1973. 1. Er is een verband tussen de ontwikkelingen in de militaire strategie en de ondergang van het Oost-Romeinse Rijk. 2. En, er is een verband tussen de uitvinding van de boekdrukkunst en de val van Constantinopel. Kan je dit verband uitleggen?

1450

• (Ca.). Boekdrukkunst uitgevonden.
• Kanonnen en het buskruit krijgen voldoende slagkracht om stadsmuren te ruïneren. De Dulle Griet is oude technologie.

.

1451

• Geboorte Christoffel Columbus, een weverszoon uit Italië.

.

1452

• Het eerste deel van de Gutenberg-bijbel, het eerste gedrukte boek, in Duitsland uitgegeven.
• Op 24 mei verwoest een brand Amsterdam voor tweederde.
• Geboorte Leonardo Da Vinci (⁺1519).
• Jean Fouquet schildert de Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen.

.

1453

• Constantinopel valt en Paus Pius II (1405-1464) roept op tot een nieuwe kruisvaart. Filips de Goede gaat op het aanbod in en plant zijn Banket van de Fazant. Het feest komt er, de kruistocht niet. Het gebied rond de Middellandse Zee en de Balkan blijven eeuwenlang in Turkse/Ottomaanse handen.
• Einde Honderdjarige Oorlog.
• Geboorte van 'den duvelmakere'.

.

• 1454
  • Geboorte Amerigo Vespucci, Italiaans ontdekkingsreiziger.

.

• 1455
  • Gutenberg voltooit zijn Vulgata: de eerste niet geschreven bijbel. Gutenberg bleek niet in staat om zijn lening voor de drukpers terug te betalen en stond zijn revolutionaire machine af aan zijn geldschieter.
  • Gerard David geboren (⁺1523).

.

• 1456
  • Het Beleg van Belgrado is een eerste poging van het Ottomaanse Rijk om Centraal-Europa te veroveren.

.

• 1457
  • Bouw van het Hospices de Beaune als een vroege verzorgingsinstelling die tegemoet komt aan de catastrofe van de honderdjarige oorlog.
  • De Utrechtse kluizenares Suster Bertken bouwt tegen de muur van de buurtkerk een cel waar ze bijna zestig jaar zal wonen en visioenen krijgt.
  • Geboorte van Maria van Bourgondië en haar doop in het paleis op de Koudenberg met de muzikale compositie van Gilles Binchois.

.

♣ LUISTERFRAGMENT GILLES BINCHOIS.

.

• 1458
  • Een aardbeving verwoest het Al-Sahalani hospitaal in Jeruzalem (het oude hospitaal van de Kruisvaarders van Sint-Jan).
  • De Ottomanen veroveren Athene.

.

• 1459
  • Aan de vooravond van de ontdekkingsreizen verschijnt de Fra Mauro-wereldkaart.

.

.

Kijken

• 
  Boekdrukkunst in de 15de eeuw.
• 
  De Gutenbergbijbel.
• 
  Hotel Dieu in Beaune is een van de eerste verzorgingsinstellingen om tegemoet te komen aan de catastrofe van de honderdjarige oorlog.
• 
  de Fra Mauro-wereldkaart.

.

.

Jaren zestig

Filips de Goede (1396-1467) was een halve eeuw hertog van Bourgondië en landsheer van Vlaanderen.

In de tweede helft van dit decennium werkt Hans Memling aan dit Laatste oordeel. Hij werkt in opdracht van Angelo Tani die de Italiaanse bankiersfamilie De' Medici in Brugge representeert. Samen met zijn vrouw Caterina Tangeli prijkt hij op de buitenzijde van de zijwanden. Het schilderij - bedoeld voor de Italiaanse kerk in Fiesole wordt bij de verscheping in 1473 gekaapt door de Hanze-kapitein Paul Beneke. Die brengt het naar zijn geboortestad: Gdańsk, waar het tot op heden is. Het schilderij toont de dag des oordeels. Aartsengel Michaël weegt aan Christus' voeten de zielen. Een duivel poogt het oordeel in zijn voordeel te wenden. Is de zondaar in de balans aan Michaëls rechterhand Tommaso Portinari? Links leidt Petrus de uitverkorenen de hemel in, rechts gaan de verdoemden de hel in. In die dagen is Hans Memling nieuw in Brugge. Hij is sinds 1465 poorter. Hij werkt vooral voor buitenlandse bankiers en kooplui. In 1466 bezit hij reeds een stenen huis. Al snel behoort hij tot de tien procent rijkste Bruggelingen en tot de 875 inwoners, die een pond belasting inbrengen voor de oorlogskosten die Maximiliaan van Oostenrijk gehuwd met Maria van Bourgondië in 1477) maakt tegen Frankrijk. De economische crisis zal Memling financieel ten gronde richten. Hij wordt in 1494 begraven zonder dat hij zich een graf in de kerk kan permiteren. Wat Memling is voor Brugge, is Dirk Bouts voor Leuven en Hugo van der Goes voor Gent. Zijn werk onderscheidt zich door de luttele verflagen waardoor hij een basistekening laat doorschemeren. Als het portret mode wordt, experimenteert hij als eerste met landschapsportretten. De Mona Lisa (ca. 1503-1519) van Da Vinci is in die zin schatplichtig aan Memling. Merkwaardig: Memlings werk verwijst nauwelijks naar de woelige Bourgondische periode die samenvalt met zijn leven.

.

• 1460
  • Ontdekking Kaapverdië, een steunpunt voor de Portugese zeevaart.
  • Atrechtse heksenjacht
  • Stichting universiteit van Nantes.
  • Tijdens een beleg explodeert een kanon van koning Jacobus II van Schotland. De koning en een deel van zijn gevolg overlijdt.

.

• 1461

.

• 1462
  • Vlad Tepes begint een oorlog tegen de Ottomanen.
  • De humanist Marcilio Ficino neemt de leiding over de Platoonse Academie in Florence.

.

• 1463

.

• 1464
  • Van het plan om een kruistocht tegen de Ottomanen te houden komt niets in huis. De Paus overlijdt.
  • De beroemde schilder en leermeester van Hans Memling, Rogier van der Weyden overlijdt.

.

• 1465
  • Hans Memling wordt poorter van Brugge. In 1466 bezit hij reeds een stenen huis, hij is dan ongeveer dertig jaar oud. Later zal hij er een tweede verwerven.

.

• 1466
  • Geboortejaar van Desiderius Erasmus en Quentin Massys.

.

• 1467
  • Filips de Goede overlijdt en verzoent zich met zijn zoon Karel de Stoute in het Prinsenhof in Brugge. De Gentenaar Hugo van der Goes haalt zijn meesterschap en luistert de uitvaart van Filips de Goede op.
  • Karel is een emotioneel onvoorspelbare en gewelddadige graaf - sommigen schrijven hem een stoornis toe. De toevoeging 'de Stoute' is een romantische benadering/toevoeging uit de negentiende eeuw en betekent 'dapper' of 'onbezonnen' of 'stoutmoedig'.

.

• 1468
  • Johannes Gutenberg overlijdt op 68 jaar.

.

• 1469
  • Huwelijk Ferdinand II van Aragon en Isabella I van Castilië.
  • Lorenzo I de' Medici neemt de familiebank over. FILM

.

.

Kijken

Tijdens de Renaissance wordt het portret populair. Het zijn de foto's van de eeuw weliswaar niet gemaakt door een portretfotograaf, maar door een ingehuurde schilder voor wie het betalen kan. Voor de selfie of het eerste zelfportret is het wachten op Albrecht Dürer. Die voltooit het eerste zelfportret in de geschiedenis in 1493. Voor de allereerste autobiografie is het nog ruim een halve eeuw wachten: die is van de hand van Benvenuto Cellini waaraan hij in 1558 in Florence begint. Het boek is een van de markantste renaissance-geschriften. Cellini geeft een bijzonder kleurrijk beeld van zichzelf en zijn onvoorwaardelijk geloof in zijn eigen kunnen. 'Na de dood van Piero della Francesca en Lorenzo de' Medici, verplaatst de Europese kunst zich van Florence naar Rome, van de werkplaats naar de individuele kunstenaar, van het mysterie naar het theater, van ceremonie naar voorstelling, van de vorst naar de burger. Om goed "uit te beelden" moet men zich laten zien en leren kennen. Het beeld is niet langer allegorisch maar geseculariseerd' schrijft Jacques Attali in zijn 1492 (p. 248).

• 
  Lorenzo de Medici.jpg
• 
  Rogier van de Weyden schildert als opvolger van Jan van Eyck in 1460 Karel de Stoute.
• 
  Rogier van der Weyden schildert in 1460 zijn Portret van een dame.
• 
  Hendrik de Zeevaarder overlijdt in 1460.
• 
  In 1462 begint Vlad Tepes zijn oorlog tegen de Ottomanen.
• 
  Isabella van Bourbon, de moeder van Maria van Bourgondië overlijdt op 29 jarige leeftijd.
• 
  Niccolò Machiavelli overlijdt in 1469.
• 
  Johanna -de waanzinnige - van Castilië, moeder van Keizer Karel.
• 
  Zelfportret op 28-jarige leeftijd, 1500.
• 
  Hans Holbein de Jonge schildert Desiderius Erasmus.
• 
  Cellini (1500-1571) was een Italiaans maniërist en uomo universale.

.

.

Jaren zeventig

Druk-replica in het stedelijk museum 't Gasthuys Aalst. In 1473 keert Dirk Martens terug naar zijn geboortestad Aalst en start er een drukatelier. Hij publiceert drie werken waaronder het boek Over de twee geliefden van Enea Piccolomini en Speculum conversionis peccatorum (Een spiegel van de bekering van de zondaars). Het zijn de eerste gedrukte boeken in Vlaanderen. Duitsland, Italië en China gingen de drukkunst in Vlaanderen vooraf.

.

• 1470
  • De Waalse kerk (Delft) is klaar.
  • De eerste drukpers in Parijs drukt de Griekse klassiekers in het Latijn.

.

• 1471
  • Oprichting van de universiteit van Genua.
  • De geboorte van Albrecht Dürer.

.

• 1472
  • Amsterdam verbiedt sneeuwbal-gooien: 'Neymant en moet met sneecluyten werpen nocht maecht noch wijf noch manspersoon.'

.

• 1473
  • De heetste zomer in de geschiedenis. De lente begint in maart. 1540 breekt het volgend record. William Caxton die in Keulen het drukken leerde, gaat terug naar Londen en publiceert er een boek over de Trojaanse oorlog.
  • De bouw van de Sixtijnse kapel begint. Sixtus IV is ook initiatiefnemer van de Vaticaanse bibliotheek.
  • Dirk Martens keert terug naar zijn geboortestad Aalst om er te drukken. Later werkt hij ook in Leuven en Antwerpen. Hij drukt 56 jaar tot 1529. 270 uitgaven zijn bekend waaronder werk van Erasmus en de eerste druk van Thomas Mores Utopia en Latijnse, Griekse en Hebreeuwse teksten.

.

• 1474

.

• 1475
  • Dirk Bouts, de Vlaamse schilder overlijdt op 65-jarige leeftijd.
  • William Caxton drukt in Brugge.
  • Geboorte Michelangelo (⁺1564)

.

• 1476
  • Vlad III, beter gekend als graaf Dracula gaat strijdend ten onder.

.

• 1477
  • Slag bij Nancy: Op een ijzige winterdag sneuvelt Karel de Stoute, de hertog van Bourgondië en vader van Maria van Bourgondië. Het is 5 januari en zijn lijk wordt vastgevroren en aangevreten teruggevonden. De snellere Franse communicatie zorgt ervoor dat Lodewijk XI Bourgondië makkelijk kan inlijven.
  • Zijn dochter Maria volgt hem op.
  • Huwelijk van de twintigjarige Maria van Bourgondië en de twee jaar jongere Maximiliaan I van Oostenrijk, de latere keizer.
  • De Delftse Bijbel, het eerste gedrukte Nederlandstalige boek verschijnt. De uitgever is Jacob Jacobszoon van der Meer en Mauricius Yemantszoon van Middelborch. De bijbel beperkt zich tot het Oude Testament zonder de Psalmen. Van deze druk om en rond de 250 stuks bestaan er nog een zestigtal.

.

♦ De Bourgondiërs met Bart Van Loo - Aflevering 8

.

• 1478
  • Antwerpen sluit een handelsverdrag met de Hanze en neemt de rol van Brugge, dat aan het verzanden is, geleidelijk aan over.
  • Geboorte van Thomas More (⁺1535) en Baldassare Castiglione (⁺1529).
  • Geboorte van Filips de Schone, in het Brugse Prinsenhof, de eerste zoon en erfopvolger van Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Oostenrijk.

.

• 1479: Hans Memling realiseert in Brugge de Triptiek van Jan Floreins.

.

.

Kijken

• 
  In de Sint-Martinuskerk in Aalst stoten we de grafplaat van Dierick Martens.
• 
  Hans Memling schildert Sint Sebastiaan.
• 
  Albrecht Dürer (1471-1528), populair Duits kunstenaar specialiseerde zich in druk en kopergravure.
• 
  Dürers Adam en Eva
• 
  William Caxton
• 
  Rogier van der Weyden schildert Isabella van Portugal.
• 
  Jan Floreins triptiek, 1479.
• 
  Het Antwerpse Vleeshuis toont de demografische explosie die eind vijftiende eeuw inzette.
• 
  Portret van Maximiliaan I door Albrecht Dürer, 1519

.

.

Jaren tachtig

Omstreeks 1483 schildert Sandro Botticelli zijn Geboorte van Venus. Het is te zien in de Uffizi-galerij in Florence.

.

• 1480
  • Overstromingen aan de Vlaamse kust verzwelgen Breskens
  • Antwerpen is de grootste stad in de Nederlanden en telt 33.000 inwoners.

.

• 1481
  • Na een pittige winter breekt de pest uit in Vlaanderen, van Ieper tot in Friesland.
  • De kroniekschrijver Jean Molinet ziet die winter ‘vogels dood uit de hemel vallen, bomen sterven rechtstaand en ruiters vriezen dood op hun paard.’
  • Tijdens de winterfeesten organiseren de Bourgondiërs tornooien op de markt van Brugge.

.

• 1482
  • Adolf van Ravenstein verleidt Maria van Bourgondië tot een jachtpartij. Na een val van haar paard in Wijnendale overlijdt ze in het Prinsenhof (Brugge) in Brugge. Ze was 25. Archeologisch onderzoek uit 1979 toont aan dat ze reeds elf tanden ontbrak. De tijdgenoot weet niet waaraan Maria sterft. Datzelfde onderzoek wijst uit dat haar polsen zijn gebroken en drie ribben. Een longinfectie ondertekende haar vonnis. De rol die zij niet kon spelen, werkt dubbelop in haar stamboom. Bart van Loo omschrijft ze als de ‘schakel’ tussen twee tijdperken. Haar grootvader: Filips de Goede, haar kleinzoon: een wereld-heerser: Keizer Karel.
  • Joos van Ghistele, een reiziger uit Gent beschrijft (als eerste Europeaan?) de Egyptische banaan als lekker en zoet, het pellen vergelijkt hij met dat van een sinaasappel en de smaak vergelijkt hij met die van een meloen.

.

• 1483
  • Sixtus IV wijdt de Sixtijnse Kapel in met een blikvanger van Michelangelo.
  • Leonardo da Vinci ontwerpt een parachute.
  • In dit jaar dat Rafael (⁺1520) en Maarten Luther(⁺1546) geboren worden, schildert Botticelli zijn Geboorte van Venus.

.

• 1484
  • De paus vaardigt de Heksenbul Summis desiderantes affectibus uit. Vrij vertaald: Er zijn mensen die bezeten zijn.
  • Duizenden mensen worden geofferd bij de inhuldiging van de Templo Mayor in Tenochtitlan.
  • Geboorte Huldrych Zwingli, Zwitsers kerkhervormer (⁺1531).

.

• 1485
  • (Ca.) Botticelli schildert zijn beroemde Geboorte van Venus.
  • De Engelse zweetziekte teistert Europa en verdwijnt in 1552 zoals ze kwam: geheimzinnig.

.

• 1486

.

• 1487
  • De Malleus Maleficarum verschijnt.

.

• 1488
  • Bartolomeus Dias vaart rond Kaap de Goede Hoop.
  • Geboorte van Titiaan (⁺1576).

.

• 1489
  • De adellijke Von Thurn und Taxis begint in opdracht van keizer Maximiliaan I met een netwerk van koeriersdiensten in Europa.
  • Hans Memling voltooit het Ursulaschrijn.

.

Kijken

• 
  Geboorte van Venus (ca 1485) Sandro Botticelli, Uffizi Florence
• 
  Maria van Bourgondië (1457-1482).
• 
  Moreeltriptiek (1484) Hans Memling, Groeningemuseum.
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Ursulaschrijn
• 
  Postzegel van de Thurn und Taxis-post in 1852.
• 
  Ontwerp voor een vliegtuig, (ca 1488) Leonardo Da Vinci.
• 
  De buitenpanelen van De tuin der lusten.
• 
  Aards paradijs in De tuin der lusten.
• 
  Falische fontijn (denk aan de fontijn in de Hortus Conclusus).
• 
  Moriskendans?
• 
  Boommens
• 
  Aardbei
• 
  Detail: twee personen in een mossel
• 
  Een als non (varken) dwingt een zondaar tot schuld

.

.

Jaren negentig

De mens van Vitruvius, omstreeks 1490.

Vestingen ontwikkelen zich als verdediging op de kanonnen. Voor de komst van de kanonnen, is een verdedigingsmuur zo hoog mogelijk. En doorgaans is die smal. De enige functie is: hier klim je niet over, hier kom je niet binnen. Krijgers die de muur benaderen om die te slechten, bevinden zich in een uitermate gevaarlijke positie, op een ondertunneling na. Teer, pek, uitwerpselen, alles krijgen ze over zich heen. Het buskruit en kanonnen veranderen alles: doden en schieten van op afstand. Om zich te verdedigen tegen de beschietingen verdikken steden hun muren en om de eigen kanonnen in te zetten in alle richtingen verlagen de muren en krijgen ze een uitgesproken vorm: een stervormig fort. De uitsteeksels zorgen dat de defensie in alle richtingen mogelijk is en dat de cruciale muren goed verdedigd zijn. Dit schema van (een niet-bestaande) vesting toont de onderdelen en voorwerken: (1) Flank (2) Gordijn (3) Keel (4) Face (van bastion) (5) Vuurlijn (7) Glacis (8) Bedekte weg (9) Contrescarp (10) Gracht (11) Cunette (12) Escarp (13) Berm (14) Buitentalud van vestingwal (15) Plongee (16) Banket (17) Walgang (18) Binnentalud (19) Glacis (bovenaanzicht) (20) Tenaille (als buitenwerk) (21) Halve maan (22) Hoornwerk (23) Vestinggracht (24) Bastion (met gebogen flanken en orreillons) (25) Ravelijn (26) Bastion (Oud Nederlands vestingstelsel) (27) Dubbele Tenaille (als voorwerk) (28) Wapenplaats (29) Bedekte weg (30) Contre garde (31) Gordijn (32) Tenaille (als verdediging van de courtine) (33) Papenmuts (34) Kroonwerk (35) Bekleding van de wal (36) Citadel (37) Faussebraye (onderwal) (38) Terreplein. Een vroege fortenontwerper was Leon Battista Alberti.

.

♥ BEELDFRAGMENT 1492 & COLUMBUS

.

♥ B. WYDOOGHE & R. PERNOUT OVER DE TERUGKEER VAN DE SLAVERNIJ

.

• 1490

.

• 1491
  • Einde van de Reconquista met het Verdrag van Granada tussen koning Abú 'Abd Allah Muhammad Boabdil van Granada en Ferdinand II van Aragón en Isabella I van Castilië.

.

Columbus vertrekt naar de Nieuwe Wereld op 3 augustus 1492. Waar hij zal uitkomen weet niemand. Zijn vloot bestaat uit drie schepen met een hoop boeven. Om de gevolgen van de gebeurtenis te begrijpen, gebruiken historici de term Columbiaanse uitwisseling. Deze term om de uitwisseling van gewassen, ziekten en culturen tussen de Oude Wereld en de Nieuwe Wereld na 1492 te omschrijven, is voor het eerst gebruikt door de historicus Alfred W. Crosby in The Columbian Exchange uit 1972. Voorwaarden om tot ontdekkingsreizen over te gaan: 1. de Turkse bezetting van de specerijenroute doet een nood ontstaan; 2. de uitvinding van het kompas; 3. boten moeten navigeren en zich verdedigen; 4. dit kan dankzij de sterrenkunde die een wetenschap en het kompas en het buskruit; 5. de cartografie baseert zich op de wiskunde; 6. boten dienen de oceaanvaart aan te kunnen: ontwikkeling van de kogge naar het karveel; 7. de middeleeuwse kustvaart verandert in oceaanvaart; 8. er dienen voldoende mensen zich achter het project te scharen. De gevolgen van de ontdekkingsreizen: 1. de import van landbouwgewassen - maïs, aardappel... - komt de voedselproductie ten goede; 2. zo hoeven sommigen niet langer van de landbouw te leven en kunnen ze zich aan pre-industriële activiteiten wagen; 3. ziektes worden internationaal gedeeld; 4. de slavernij wordt opnieuw ingevoerd (driehoekshandel). 'Europeanen die de lading van alle schepen die de oceaan overstaken bijhielden en registreerden stonden versteld van een buitengewone asymmetrie' schrijft de Amerikaanse historica Jill Lepore in haar geschiedenis van de V.S. 'Mensen werden vanuit Europa en Afrika verscheept naar Amerika; rijkdommen werden vanuit Amerika verscheept naar Europa en dieren en planten vonden hun weg van Europa naar Amerika. Maar vanuit Amerika kwamen slechts weinig mensen of dieren of planten naar Europa of Afrika, althans niet met succes. "Het lijkt alsof er een of andere onzichtbare barrière bestaat die een overtocht in oostelijke richting verhindert maar in westelijke richting toestaat", schreef later een botanicus. Het eenrichtingsverkeer van mensen sprak voor zich: mensen hadden de macht over schepen en vervoerden veel meer mensen naar het westen dan naar het oosten, soldaten en missionarissen, kolonisten en slaven. Maar het eenrichtingsverkeer van dieren en planten bleef eeuwenlang een mysterie.' Darwin zou een verklaring bieden. Om voorbeelden te geven, gingen van de oude wereld naar de nieuwe: de ezel, de geit, de kameel, de kip, de kwartel, het paard, het schaap, het rund en het varken. Van de nieuwe wereld naar de oude kwamen de alpaca, de cavia, de kalkoen en de lama. Gewassen die de overtocht maakten naar de nieuwe wereld waren: de banaan, de erwt, gerst, haver, koffie, kool, linze, peer, perzik, rijst, rogge, sla, tarwe, tuinboon, ui en suikerriet. Uit Amerika kwamen de aardappel, de aardbei, ananas, avocado, de gewone boon, de cacaoboom, cassave, mais, papaja, pinda, pompoen, rubber, tomaat en zoete aardappel.

• 1492
  • Columbus vertrekt vanuit de haven van Palos de la Frontera voor een moeilijke reis van twee maanden. Zijn bemanning: 87 mannen op drie schepen: de Nina, de Pinta en de Santamaria, de meeste matrozen zijn criminelen, misdadigers of boeven.
  • Ontdekking van San Salvador door Columbus (hij geeft het eiland zelf deze naam). Columbus meldt iets vreemd. Indianen rollen droge kruiden in papier, steken dat in brand en inhaleren.
  • Spanje laat de Joden met het Verdrijvingsedict kiezen voor bekering of verdrijving.
  • Paus Alexander VI leidt de kerk en wordt berucht: hij is de vader van Cesare en Lucrezia Borgia.
  • Val van het laatste Arabische gezag in Granada.
  • Ca. Geboorte van Juan Luis Vives in Valencia als oudste van vijf kinderen. Zijn ouders zijn intellectuele joden die zich tot christenen bekeerden. Zijn moeder sterft in het eerste decennium van de zestiende eeuw en zijn vader wordt op de brandstapel geplaatst in 1524. De inquisitie laat haar in 1528 opgraven om haar postuum op de brandstapel te plaatsen. In 1512 zal Vives naar Brugge trekken.

.

• 1493
  • Op zijn tweede expeditie (tot 1496) ontdekt Columbus Puerto Rico en Jamaica. De vloot is niet te vergelijken met die van 1492, noch in bemanning (een handvol ex-criminelen), noch in het aantal schepen (drie). Columbus voert nu het bevel over een vloot van zeventien schepen en een twaalfhonderd manschappen. Plots wil iedereen de overtocht maken. Twee Vlaamse missionarissen vergezellen hem: Jean de la Deule en Jean Cousin. Behalve mensen steken in het ruim van de boten ook planten en dieren (telkens twee aan twee, een mannetje en een vrouwtje) die de overtocht maken: paarden, varkens, kippen geiten, schapen en runderen. Vermits ze er geen natuurlijke vijanden vinden en beschikken over overvloedig voedsel, planten de beesten zich voort in een nooit gezien tempo. Planten die de overtocht maken zijn: stekken van graansoorten, meloenen, uien, radijzen, suikerriet, kikkererwten. Zijn reis duurt tot 1496.

.

• 1494
  • Verdrag van Tordesillas, Spanjaarden en Portugezen delen de Nieuwe wereld zonder correcte geografische informatie.
  • Hans Memling overlijdt in Brugge en kan zich geen graf in een kerk permitteren. Dit feit symboliseert de ondergang van Brugge als wereldstad.

.

• 1495
  • Columbus bracht de Syfilis mee uit de nieuwe wereld. Nu wordt de ziekte voor het eerst vastgesteld in Europa. Zweren bedekken het lichaam van hoofd tot knieën. 'Huid valt gewoon van het gezicht.' De zieke overlijdt binnen enkele maanden. De ziekte introduceert de preutsheid die de late Renaissance en de godsdienstoorlogen zal kenmerken.

.

• 1496
  • Voor het eerst vertrekt uit Spanje een bruid met 20.000 mensen (kamerheren en -vrouwen, hofdames, lijfknechten, thesauriers en grootmeesteressen) met een vloot van 130 schepen van Laredo naar Antwerpen. Tijdens de tocht van twee maanden lijdt niemand honger: aan boord zijn 400 wijnvaten, 85.000 pond vlees, 50.000 haringen, 1.000 kippen en 6.000 eieren. Een paar schepen zinken tijdens een storm. In Antwerpen wacht een grandioze plechtigheid. Op 19 oktober is Johanna in Lier, de dag erna arriveert Filips.
  • Huwelijk van Filips de Schone en Johanna van Castilië in Lier.

.

De vier Heksen, Albrecht Dürer, 1497.

• 1497
  • John Cabot is terug in Bristol en zijn sponsors vinden hem een held. Koning Hendrik stemt toe voor een nieuwe reis om de Atlantische Oceaan over te varen met vijf schepen. Zijn terugreis is hem fataal. Van Cabot wordt nooit meer iets gehoord.

.

• 1498
  • Derde reis van Columbus (tot 1500): Trinidad en Venezuela.

.

• 1499
  • Spanjaarden gaan aan land op Curaçao, bewoond door Arowakken.
  • Vasco da Gama keert van zijn reis naar Voor-Indië terug
  • Amerigo Vespucci bereikt de monding van de Amazone.
  • In Rome beeldhoudt Michelangelo zijn Piëta voor de Sint-Pietersbasiliek.

.

• 1500
  • Karel V wordt geboren op de weg naar Gent, in Eeklo, of in het Prinsenhof in Gent. Zijn vader is Filips de Schone, zijn moeder Johanna de Waanzinnige. Hij wordt gedoopt in de Sint-Baafskathedraal.

.

Kijken

• 
  Filips de Schone en Johanna van Castilië.
• 
  Allegorie van het vagevuur (omstreeks 1490) Giovanni Bellini.
• 
  Ferdinand II van Aragón en Isabella I van Castilië gekend als de De Katholieke Koningen.
• 
  Beeld van Johanna in Tordesillas.
• 
  Ontmoeting tussen Columbus en Isabella I van Castilië.
• 
  Michelangelo Buonarotti, Piëta, 1499, Sint-Pieter, Rome.
• 
  Replica van het schip Matthew van John Cabot die in 1497 in Engelse dienst Noord-Amerika ontdekt.
• 
  Handelsroutes in rood zijn zijderoutes over land en in blauw overzee.
• 
  In deze kerk (later kathedraal) wordt Karel V gedoopt.

.

.

Zestiende eeuw onder Karel V: 1500-1555

Keizer Karel V is in Vlaanderen bekend als keizer Karel. Het Spaanse Rijk was het grootste Europese rijk sinds Karel de Grote en groter dan het Romeinse Rijk. Karel V trekt ten oorlog tegen al wie niet zuiver Katholiek is: de protestanten in Duitsland en in de Lage Landen, hij slaat met succes de aanvallen van het Ottomaanse Rijk af en hij neemt het op tegen de moslims in Noord-Afrika, de Indianen in Amerika en de Morisco's in Spanje. Zijn grootste teleurstelling was dat hij de christelijke eenheid in Europa niet kon redden van de Reformatie. Let op de uitvergrote kin van Karel, zijn grootvader, Maximiliaan van Oostenrijk had hier ook last van en is een gevolg van de 'inteelt' onder keizers en koningen en de adel. Naar het schijnt was Karels kin in die mate groot dat hij er een spraakgebrek aan overhield. De universiteit van Vlaanderen stelde de vraag: kan je verliefd worden op je broer? Een eeuw later zou de kin nog altijd opduiken in de familie van de Habsburgers: kijk eens naar het portret van Karel II van Spanje.

Vanaf de zestiende eeuw bouwt Europa aan een koloniaal rijk. Priesters, conquistadores, woudlopers en avonturiers zwermen uit, decimeren volkeren en voeren de slavernij er (opnieuw) in. Die heerschappij en belastingen legt hen geen windeieren.

— E.X. Whogh.

.

Beginjaren

.

Bij het begin van de eeuw, omstreeks 1500 moderniseert de artillerie (sinds de vooruitgang in 1450 toen die voor het eerst muren doorbreekt). Door de loop van het kanon in één stuk brons te gieten, verlicht het kanon, koelt de loop sneller af en kan die een forse kruitlading aan. Het herladen en de vuurcadans versnellen. Gietijzeren kogels tot twintig kilogram vervangen stenen projectielen: ze zijn drie keer zwaarder en hebben  effect bij de inslag, de stenen projectielen vielen ploef neer. De buskruitproductie verloopt nu in korrels en is gedoseerd. Kanonnen worden mobiel en wegen nog twee tot drie ton waardoor ze richtbaar worden en dat met een snelheid die driemaal hoger is dan bij de bombardes. Op vierhonderd meter dringt een koningskogel dertig centimeter diep in massief metselwerk. Het bresschieten wordt een aanvalstactiek. De verdediging reageert hierop. De stad is niet langer te verdedigen, haar grensgebieden echter wel. De oorlogen tussen keizer Karel en Frankrijk zorgen langs de 350 kilometer lange grens van de Lage Landen en Frankrijk voor een veertigtal bastions. Op zwakke plekken komen vestingssteden: Mariembourg ontstaat in 1546 en Philippeville in 1555 door de abdicerende Karel V genoemd naar zijn aantredende zoon, Filips II. Onder de stad strekt zich tien kilometer onderaardse gangen uit. Ze dateren uit de zeventiende eeuw en verbinden de buitenposten met de centrale vesting. Philippeville en Mariembourg zijn de allereerste steden met radiaalstraten.

.

• 1501
  • De Florentijnse ontdekkingsreiziger Amerigo Vespucci ontdekt de rivier São Francisco en ontsluit zo diverse Braziliaanse regio's en klimaten.

.

• 1502
  • Vierde en laatste reis van Columbus naar Honduras en Centraal Amerika.

.

Madonna met kind, in de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Brugge, is het enige beeldhouwwerk van Michelangelo dat tijdens zijn leven Italië verliet. Het beeld verliet België in 1794 toen de Franse bezetter het roofde en het naar Parijs bracht. Na Napoleons nederlaag keerde in 1816 terug naar Brugge. Tijdens hun terugtocht roofden de Duitsers het in 1944. Het is gevonden in een Oostenrijkse zoutmijn. Dat avontuur is verfilmd in The monuments men.

• 1503
  • Albrecht Dürer schildert zijn zelfportret.
  • Leonardo da Vinci begint de Mona Lisa.
  • Michelangelo schildert de Heilige Familie en werkt volop aan zijn Madonna met kind.

.

• 1504
  • Isabella I van Castilië overlijdt.
  • Erasmus schrijft een lofrede voor Karel.

.

• 1505
  • Amsterdam verplicht zijn inwoners om na negen uur ’s avonds op straat een lantaarntje te dragen.
  • Luther treedt toe tot het Augustijnenklooster van Erfurt. Als biddend en studerend. De leer van Augustinus van Hippo benadrukt de hulpeloosheid van de mens tegenover god. De aflatenhandel - een systeem waarbij het schenken van geld omgezet wordt in een strafvermindering na het begaan van een zonde - staat haaks op die gedachte, namelijk dat de mens in staat zou zijn eigen verlossing te beïnvloeden.

.

• 1506
  • Filips de Schone's overlijden verwart zijn vrouw. Johanna van Castilië (later de waanzinnige genoemd) plaatst zijn kist in haar slaapkamer om ze 's ochtends te openen hopend dat hij tot leven komt.
  • In Rome sloopt paus Julius II de Oude Sint-Pietersbasiliek en begint naar Bramantes ontwerp aan de Sint-Pietersbasiliek. Aflaten helpen het project financieren. De drukpers maakte van de papieren aflaten een erg gesmaakt, grootschalig en anoniem massaproduct. De winsten zijn tot omstreeks 1506 bestemd voor de bouw van plaatselijke kerken, ziekenhuizen, bruggen... Na deze datum claimt de paus de opgehaalde centen via een deal met de Fuggers, een familie van bankiers uit Augsburg.

.

• 1507
  • Margaretha van Oostenrijk (1480-1530), zus van de overleden Filips de Schone (de schoon zus van Johanna van Castilië, de Waanzinnige) wordt landvoogdes van de Nederlanden en doet haar Blijde Intrede in Mechelen.
  • In Brussel kroont men Karel tot Bourgondische hertog.
  • Margaretha van Oostenrijk wordt landvoogdes.
  • De humanist Konrad Peutinger (1465-1547) krijgt de Tabula Peutingeriana in handen, een Middeleeuwse kopie van een Romeinse reiskaart uit de 3e of 4e eeuw die het gebied van Groot-Brittannië tot Noord-Afrika en de Ganges toont.

.

• 1508
  • Paus Julius II geeft Michelangelo opdracht de Sixtijnse Kapel te beschilderen.
  • De stichting eerste kolonie op het vasteland in Amerika, op de landengte van Panama, legt de basis voor de veroveringen op de Azteken in 1519 en de Inca's in 1532.

.

• 1509
  • Hendrik VIII van Engeland wordt koning (tot 1547).
  • Erasmus, een onwettig kind van een priester, werkt aan het lof der zotheid. Het ei dat Erasmus hier legt, zal Maarten Luther in 1517 uitbroeden.
  • Om aan gevaar te ontsnappen schrijft Juan Vives zich in aan de Sorbonne.
  • Rafael schildert de school van Athene in het Apostolisch paleis in Vaticaanstad met Socrates, Plato die naar boven wijst (het hemelse en de abstractie) en Aristoteles die naar de bodem wijst (het aarde en het concrete).

.

.

Kijken

• 
  De Peutingerkaart van onze regio.
• 
  Raffael schildert Plato.
• 
  Raffael schildert Aristoteles.
• 
  Raffael schildert Bramante als Euclides of Archimedes.
• 
  Raffael schildert Averroes en Pythagoras.
• 
  De school van Athene.
• 
  Isabella I van Castilië
• 
  Michelango
• 
  Heilige familie van Michelangelo
• 
  Leonardo Da Vinci (1452-1519) zelfportret
• 
  Juan Luis Vives
• 
  Juan Luis Vives
• 
  Hans_Holbein schildert Thomas More
• 
  Holbein schildert Erasmus
• 
  Op reis neemt Johanna van Castilië de lijkkist van haar man mee. Uiteindelijk is Johanna krankzinnig verklaard en opgesloten in Tordesillas.
• 
  Kruisafname (1507) door Rafaël.
• 
  Margaretha van Oostenrijk voor de Sint-Romboutskathedraal in Mechelen.
• 
  Een opdracht voor Michelangelo in 1508.
• 
  Een foetus in de baarmoeder Leonardo da Vinci (ca. 1510 - 1513)
• 
  Anatomische studie van de arm (ca. 1510)
• 
  Man van Vitruvius: Leonardo da Vinci tekent het ideale menselijk lichaam gebaseerd op een pentagon met de verhouding 1:1,618 van de gulden snede

.

De Tabula Peutingeriana, van Portugal in het westen tot India in het oosten.

.

.

♣ Tienerjaren: de Maniëristische tuin

♣ De tuin van het Maniërisme - op doek gezet door een anonieme meester voor 1520 in een schilderij dat de titel kreeg 'De Aanbidding door de koningen' - verzet zich tegen de renaissance die eraan vooraf gaat. Het Antwerps Maniërisme start omstreeks 1500. Daar schildert iemand personages met onnatuurlijke lichaamshoudingen en hun kledij in een plooival die ontsnapt aan de zwaartekracht. Het is een esthetiek vol gratie en elegantie. Het heeft veel weg van 'maniertjes', een schilder die wil tonen wat hij kan, vandaar. Zo komt deze 'maniera' in de buurt van het begrip sprezzatura, een schijnbaar spontaan gespeelde, maar goed ingestudeerde act. Uitwendig moeiteloos en nonchalant, inwendig goed voorbereid en ingestudeerd dat is sprezzatura. De Italiaanse schrijver Baldassare Castiglione (1478-1529) introduceert het begrip in zijn handleiding voor het hofleven. Na de Antwerpse periode ontwikkelt de stijl zich in het tweede en derde kwart van de zestiende eeuw. De gekunsteldheid, felle of koele kleuren krijgen de voorkeur op de strenge Renaissanceregels die streven naar ideale verhoudingen of realistisme. Het is vakmanschap verborgen achter losse penselen, iets waar velen zich aan mispakken. Erg beroemde maniëristische kunstenaars zijn Giuseppe Arcimboldo (°1527-⁺1593) en de schilder en schrijver Karel van Mander uit Meulebeke (°1548). Op de vlucht voor de godsdiensttwisten sterft hij in Amsterdam in 1606. In de Sint-Maartenskerk in Kortrijk is zijn onthoofding van Catharina van Alexandrië te bekijken. Maniëristen imiteren op het eerste zicht het klassieke schoonheidsmodel. In werkelijkheid ondermijnen ze de regels ervan door het fantastische, het irrationele en het surreële te beklemtonen. De maniëristische architectuur heeft aandacht voor trappen en doorlopende zuilen over meerdere verdiepingen die van een voorgevel een geheel maken. In de tuinarchitectuur ontstaat de grotto, reusachtige nepgrotten met groteske beeldengroepen die verwijzen naar de oudheid zoals in het Park der monsters, beter gekend als de Tuinen van Bomarzo (zie verder, het labyrint van Bomarzo). Giuseppe Arcimboldo (ca. 1527-1593) zal als post-renaissance-kunstschilder uitgroeien tot een schilder van het maniërisme. Zijn compositie-portretten van groenten, fruit, bloemen en vissen zijn wereldberoemd. Hij werkt aanvankelijk als schilder aan de kathedraal van Milaan tot de Keizer hem in 1562 aan het hof in Praag ontbiedt. Als maniëristisch kunstenaar zoekt hij met vormen naar emo en drama. Deze link leidt naar zijn werk. De Barok die op het Maniërisme volgt vanaf omstreeks 1600, haalt haar neus op voor de stijl wegens niet speels en dynamisch genoeg, te gekunsteld, te onnatuurlijk en oneerlijk.

.

♥ BEELDFRAGMENT REFORMATIE (14.31 Min.)

.

• 1510
  • De Portugezen onder Afonso d'Albuquerque veroveren Goa en maken het tot hoofdstad van de Portugese bezittingen in Azië.
  • Luther reist naar Rome, de eeuwige stad om bij de paus de onafhankelijkheid van zijn orde te bepleiten. Het komt tot een confrontatie van mentaliteiten: Luthers Duitse strengheid botst met de Mediterrane moraal van overdaad, te grote kerken, hete nachten en een geloof zonder diepgang.

.

.

• 1511
  • Lof der zotheid van Erasmus verschijnt. Hij schreef het in 1509, na zijn terugkeer van een reis naar Italië en in Engeland, waar hij bij Thomas More verbleef.

.

.

• 1512
  • In februari zakt een processie door het ijs van de Maas bij de inwijding van de kerk van Charlois. Een duizendtal (?) gelovigen verdrinken in de Monnikenput.
  • Gerardus Mercator wordt geboren (⁺1594).

.

.

• 1513
  • Macchiavelli schrijft zijn politieke filosofie: De vorst.

.

.

• 1514
  • Andreas Vesalius, de Zuid-Nederlands anatoom, geboren in Brussel (waar nu het Justitiepaleis staat). Hij zal de persoonlijke geneesheer van Karel V worden. De Keizer kampt met jicht, maag- en kaakproblemen.
  • Donato Bramante (70), Italiaans architect overlijdt.
  • Quinten Matsijs penseelt De goudweger en zijn vrouw. Nu de ontdekkingsreizen op kruissnelheid zijn, komen goud en zilver in steeds grotere hoeveelheden Europa binnen waardoor het betaalverkeer en de aflatenhandel vergemakkelijken.
  • Albrecht Dürer maakt zijn gravure Melencolia I. Let op de wiskundige objecten en het magisch vierkant.

.

.

• 1515
  • In de Brusselse Sint-Goedele wordt Karel V (1500-1558) meerderjarig en verlaat hij Mechelen om te resideren in het Brussels Paleis op de Koudenberg. Ondanks zijn vele toekomstige reizen en oorlogen zal hij de Brusselse Koudenberg altijd als zijn huis beschouwen. Tijdens zijn (korte) leven onderneemt Karel V indrukwekkende reizen die hij van voorbijgaande aard beschouwt. Negen reizen naar Duitsland, zeven naar Italië, zeven naar Spanje, vier naar Frankrijk, twee naar Engeland en Noord-Afrika.
  • Thomas More is in Brugge.
  • De geboorte (waarschijnlijk) van Johannes Wier in Grave. (⁺Tecklenburg, 1588). Deze Nederlands arts die als een van de eersten protesteert tegen de heksenvervolging en geldt als grondlegger van de psychiatrie en mensenrechtenverdediger avant la lettre. Hij publiceert over zeldzame ziektes, bezeten vrouwenkloosters, seksueel misbruik, Faust en de rattenvanger van Hamelen. Wier beïnvloedt tijdgenoten zoals Michel de Montaigne en latere denkers: Jacobus Scheltema, Sigmund Freud, Karl Marx en Victor Hugo. Zijn lijfspreuk is ´Vince te ipse!´ 'overwin jezelf!'.
  • ♣ Isabella van Habsburg (1501-1526) huwt als tiener met de koning van Denemarken en Noorwegen en neemt haar tuinbazen mee om de horticultuur in het Noorden te introduceren. De Vlaamse en Brabantse tuinmannen genieten immers een uitstekende reputatie vanwege hun plantenkennis en hoe die tot bloei te brengen. Isabella is de één jaar jongere zus van de latere Karel V en groeide net als haar broer op in Mechelen waar haar tante, Margaretha van Oostenrijk hen opvoedt.

.

.

• 1516
  • In Augsburg laat Jacob Fugger de Fuggerei bouwen. Fugger is een telg uit een Zwabische bankiersfamilie en de rijkste man in Europa. Zijn koopmansactiviteiten situeren zich in de zilvermijnen en de handel in specerijen. Hij zal twee keizers, Karel V en Maximiliaan I financieren en voor de paus organiseert hij de aflatenhandel, hij steekt de helft van de opbrengsten in zijn eigen zak en bouwt er de allereerste sociale woonwijk in de geschiedenis mee.
  • Erasmus zorgt voor de eerste kritische uitgave van (de Griekse grondtekst) van het Nieuwe Testament wat hem het verwijt oplevert, een wegbereider te zijn voor Luther.
  • Jheronimus Bosch (° 's-Hertogenbosch, ca. 1450), de Zuid-Nederlandse kunstschilder overlijdt. Hij kreeg de bijnaam 'den duvelmakere'. In zijn laatste jaren werkte hij aan 'De Hooiwagen' dat in thema vrij gelijk loopt met zijn tuin der lusten. Bosch is tijdens zijn leven beroemd en krijgt vaak opdrachten van het hertogelijk hof in Brussel, waar Juan Vives dit jaar verblijft. Van hieruit pendelt hij nu en dan naar Leuven als huisleraar van de Jacques de la Potterie.
  • Utopia van Thomas More verschijnt.

Daarin (in Utopia) schrijft More: 'Nu zien jullie dat je daar nergens maar wat rond kun hangen; er is nooit een aanvaardbare reden om niets te doen. Er zijn geen wijnhuizen, geen kroegen, nergens bordelen, geen gelegenheden voor misdragingen, geen geheime plekjes en besloten bijeenkomsten. Integendeel, het alziende oog van de omgeving maakt het noodzakelijk om je gewone werk te doen of je in je vrije tijd niet onfatsoenlijk te gedragen.' Het lijkt wel de aankondiging van de surveillance. Nu we Erasmus en More in eenzelfde jaar aantreffen, stellen we een essentiële vraag: 'In hoeverre moet/mag/kan een Bachelor in de Maatschappelijke Veiligheid of de Sociaal Assistent zich inlaten met macht en politiek?' Moet hij afstand houden of moet hij zijn invloed aanwenden om zijn idee en ideaal vorm te geven, op het gevaar af afhankelijk te worden? Zijn, zoals Thomas More wist, verstandige inzichten ondergeschikt aan de politiek? Mag deze intellectueel vuile handen maken? En, zal ernaar geluisterd worden? Erasmus werd hij raadsheer van keizer Karel V en verblijft tot 1521 in de Vlaamse steden zoals Antwerpen, Brugge, Leuven, Mechelen en Anderlecht. Thomas More werd adviseur van Hendrik VIII. Het kost hem zijn hoofd.

.

.

• 1517
  • Maarten Luther (zijn oorspronkelijke naam is Maarten Luber) slaat - alhoewel sommige historici dit in twijfel trekken - zijn 95 stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg. Wat wel vaststaat is dat Luther zijn stellingen naar meerdere bisschoppen stuurde. Wittenberg is een ingeslapen dorpje met nauwelijks één drukpers zonder kwaliteit. Bij zijn dood in 1546 is dit de Duitse drukkershoofdstad. De Lutherse propagandamachine is een succes dankzij: 1. de portretten die Lucas Cranach (hofschilder en de latere beschermer van Luther, Frederik III van Saksen) maakt; 2. de boekdrukkunst die Luthers ideeën razendsnel verspreiden en 3. zijn huwelijk met de uitgetreden non, de adellijke Katharina van Bora die Wittenberg en haar huishouden met zes kinderen tot een soort bedevaartsoord uitbouwt.

.

.

• 1518
  • Hernan Cortez leidt een expeditie naar Yucatan en laat zijn schepen zinken.
  • Dansplaag.
  • Ketterijproces in Rome tegen Luther.
  • Huldrych Zwingli maakt in Zwitserland bezwaar tegen de verkoop van aflaten.
  • Leonardo Da Vinci breekt een vertoog over geometrie vroegtijdig af met 'etcetera', wat ongeveer staat voor 'zoek het zelf maar uit'. Waarom hij deze tekst - waar hij nooit iets meer mee deed - niet afwerkte schrijft hij: 'omdat de soep bijna koud was.' Net zoals Descartes vindt Da Vinci dat er geen zekerheden zijn en dat alles te bevragen is.

.

.

• 1519
  • Karel V benoemd tot kandidaat keizer (wat in 1530 zal volgen).
  • Leonardo da Vinci overlijdt in Amboise Frankrijk. Van zijn 13.000 vellen met tekst, tekeningen, wiskunde, muziek... is de helft bewaard. De linkshandige schreef in spiegelschrift in het Toscaans. Als autodidact kende hij geen Latijn.
  • Reis om de wereld door Ferdinand Magellaan.
  • Hernan Cortés is in Mexico.
  • Het komt tot een breuk tussen Luther en Leo X.

.

Lang dachten historici dat het timmeren van de stelling een soort symbolische betekenis had, maar de geschriften van Luthers secretaris bevestigen dat het een werkelijk timmeren was.

Twee bladzijden uit de "95 stellingen" uit Luthers Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum, uitgegeven in Wittenberg door Melchior Lotter d.J. in 1522.

De katholieke paus zou tijdens de zestiende eeuw meermaals voorwerp van spot of als een instrument van de duivel opduiken.

.

De epidemie uit Wittenberg

.

Toen Maarten Luther zijn 95 stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg timmerde, dan kon hij niet voorzien dat daaruit een eeuw vol godsdienstoorlogen, een eeuw vol brandstapels, moord- en slachtpartijen zou volgen. De Bartholomeusnacht, de verwelkoming van Filips II bij zijn Engelse blijde intrede aan de vooravond van zijn huwelijk met Maria I van Engeland, de dochter van Hendrik VIII… dat soort gebeurtenissen overtrof Luthers dromen.

.

Wat Luther in 1517 wou, was niets meer en niets minder dan een nieuw kwaliteitslabel voor de katholieke kerk op basis van zijn 95-puntenprogramma dat de welig tierende wantoestanden in kaart bracht. Het zat Luther hoog dat gelovigen hun zondags- en paasplicht niet nakwamen, dat priesters het celibaat niet letterlijk namen en te vaak te diep in het glas keken, de aflatenhandel zinde Luther nog minder… Een aflaat, een soort tegoedbon als sleutel tot de hemel waarmee rijkaards hun zonden afkochten, was in wezen niets anders dan een lucratief religieus spel waarmee de paus één van de grootste bouwprojecten financierde sinds de piramides of de Acropolis: de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Met deze machtspolitiek gedroegen de paus en zijn bisschoppen alsof ze zelf god waren.

.

Protestant
Dit protest maakt Luther tot protestant. En het sloeg aan. Niet dat Luther de eerste was. In Brussel duiken aan het begin van de zestiende eeuw individuen op die in 1500, 1502 en 1503 als ketter op de brandstapel eindigen omdat ze de doctrine, de macht van de kerk en de sacramenten- en Mariacultus aanvallen. In wezen was de actie van Luther in 1517 een uitloper en de kers op de taart van de diverse Middeleeuwse kerkelijke oppositie die streefde naar soberheid én naar het gebruik van de volkstaal in de religie in plaats van het voor velen onbegrijpelijke Kerklatijn. De geboorte van het protestantisme leidde tot kerkhervormingen onder de noemer ‘de reformatie’. Op 30 augustus 1518 wordt Lauken van Moeseke in Brussel onthoofd na een foltering op de pijnbank en het doorpriemen van zijn ton met een gloeiend stuk metaal. Zijn lijkt werd tentoongesteld op een rad buiten de stadsmuren. Luther vond dat gelovigen zelf in staat zijn om te communiceren met god, in tegenstelling tot het katholieke ‘herder-gedrag’ waarbij een intermediair, de priester of de paus, de interactie tussen god en volk verzorgt. Die rechtstreekse communicatie met god verloopt voor protestanten via het lezen van de bijbel, een bijbel die sinds bijna driekwart eeuw tijd gedrukt wordt in het Latijn én in de volkstalen. De uitvinding van de boekdrukkunst omstreeks 1450 gaf wie het kon betalen of bereid was om te leren lezen toegang tot het woord van god. Gods woorden zijn niet langer het monopolie van de elitaire geestelijkheid in abdijscholen en in bergkloosters, vergeven boven het alledaagse boerenbestaan of het periodiek terugkerende krijgsgeweld. Gods woorden zijn niet langer het monopolie van de paus die de bijbel interpreteert. Protestanten waarderen het woord en de alfabetisering hoger dan katholieken: het maakt hen zelfstandig. Antwerpen herbergt ongeveer de helft van alle drukkers uit de Nederlanden als Luther met zijn nieuwe ideeën op de proppen komt. Voor een vertaalde bijbel betaalde een ambachtsman, die goed betaald werd, een half maandloon. De prijs is vergelijkbaar met die van een dure gsm. Maar het was een ware revolutie: het geheime, gesloten boek dat enkel ingekeken kon worden door geestelijken, lag nu plots in de huiskamer. Met als gevolg dat die zelfstandige lezing van de bijbel resulteert in een bonte bende bijbelinterpretaties. Vandaar dat er bij de protestanten geen paus bestaat. Die katholieke paus zou tijdens de Tachtigjarige oorlog meermaals voorwerp van spot of als een instrument van de duivel opduiken. Bij protestanten is het gebruikelijk om over ‘kerken’ te spreken in plaats van ‘de kerk’. Al naar gelang de lezing ontstaat er de Lutheraanse kerk (te omschrijven als kritisch maar loyaal, konings- of keizersgezind met centra in Worms en Wittenberg), de Calvinistische kerk (te omschrijven als radicaal, populistisch of republikeins, met centra in Geneve en de Noordelijke Nederlanden), die van de baptisten en de anabaptisten (te omschrijven als naïef, met centra in Munster en in Witmarsum). Sommige protestanten volgen de leer van Huldrych Zwingli, anderen die van John Knox. In Noord Frankrijk en in Vlaanderen heeft dat nieuwe geloof, dat zich over Europa uitzaait, zo’n succes dat er gesproken wordt over afvalligen. In Frankrijk komt hun leer tot uiting onder de naam Hugenoten. In 1566 begint in Vlaanderen de beeldenstorm. 

.

.

Kijken

• 
  De kerk in Wittenberg waar Luther zijn 95 stellingen prestenteerde
• 
  Jacob Fugger
• 
  Een steeg in de Fuggerei
• 
  Gedenktafel aan de metselaar Franz Mozart, overgrootvader van...
• 
  Sint-Marcuskerk in de Herrengasse
• 
  De Herrengasse vanuit het zuiden
• 
  Herrengasse
• 
  De Mittelgasse met de Fontein
• 
  Het Fuggereimuseum
• 
  De museumwoning
• 
  Hernan Fernando Cortés
• 
  Rafaël Santi voltooit de School van Athene.
• 
  De goudweger (1514) Quinten Matsijs, Louvre.
• 
  Om de bouwkosten te dekken verkocht de kerk aflaten. Dat zou leiden tot de Reformatie.
• 
  Wittenberg.
• 
  Titelpagina Statenvertaling
• 
  Hendrik VIII
• 
  Anna Boleyn

.

.

De jaren twintig

De adelijke non Katharina von Bora huwt op 13 juni 1525 met Maarten Luther. Hiermee breekt het protestantisme van Luther definitief met Rome.

.

• 1520
  • Filips Wielant, Vlaams jurist, oud burgemeester van het Brugse Vrije overlijdt.
  • Blijde intrede van Karel V in Antwerpen. Dochters uit vooraanstaande families begeleiden de jonge keizer met ontblote borsten.
  • Albrecht Dürer arriveert op 27 augustus in Brussel, hij bezoekt het stadhuis, bekijkt er vier schilderijen van Rogier van der Weyden en in het stadspaleis van Hendrik III van Nassau, aan de rand van de Koudenberg, bekijkt hij een tableau van Hugo van der Goes. De reden van zijn komst is een pensioensverlies. Hij bezoekt Erasmus. Vriendschappelijk is de kennismaking niet.
  • De Leuvense universiteit verbrandt ketterse boeken.
  • Adriaan Boeyens schipt het tot grootinquisiteur en regent in Spanje.
  • In Aken kroont men Karel tot keizer.

.

.

• 1521
  • De Rijksdag van Worms slaat Luther in de ban en criminaliseert met het Edict van Worms de reformatie. De keurvorst van Saksen - waar Luther woont - voert het vonnis niet uit waardoor de Reformatie zich handhaaft.
  • Leuven verbrandt de Lutherse geschriften en een plakkaat bedreigt ketters met executie, verbanning en inbeslagname van goederen.
  • Antwerpen maakt als eerste kennis met het Lutheranisme. In het Augustijnenklooster wonen oud-leerlingen Luther. Jacob Proost, een Ieperling en prior van de Augustijnen herroept zijn Lutherse roeping, hervalt en vlucht naar Wittenberg.
  • Magellaan gedood op het Filipijnse eiland Mactan na gevechten met de lokale bevolking. Onder leiding van de later tot volksheld uitgeroepen Lapu-Lapu liet de bevolking zich niet bekeren tot het Christendom noch zich onderwerpen aan de Spaanse kolonisatie.
  • Hernan Cortez vermoordt de Azteken in Tenochtitlan, waar de pokken zijn uitgebroken. Na een belegering van drie maanden geeft de laatste Azteekse leider Cuauhtémoc zich over.

.

.

• 1522
  • Adriaan Boeyens wordt paus Adriaan VI.
  • Rhodos in handen van sultan Suleyman I
  • De hospitaalridders verlaten het eiland na twee eeuwen en gaan naar Malta.
  • Het Antwerpse Augustijnenklooster wordt op bevel gesloten en de monniken afgevoerd. De meesten herriepen hun dwalingen, op twee na.
  • Inquisitie ingevoerd in onze regio.

.

.

• 1523
  • Eerste executie van protestanten op de Grote Markt in Brussel. De monniken Hendrik Voes en Jan van Essen sterven zingend op de brandstapel. Er is belangstelling. De monniken zingen het Te Deum Laudamus en zijn de eerste martelaren van de Lutherse religie.
  • Luther schrijft een pamflet waarin hij hoopt de Joden zich tot het christendom zullen bekeren. Twintig jaar later, in 1543 verwijt hij hen de 'duivel in eigen persoon te zijn' en in het pamflet Over de Joden en hun leugens stelt hij zijn antisemitisme op scherp:hij wenst hen de verbanning en dwangarbeid toe, hun huizen en synagogen mogen tot as worden herleid. Is er, zoals meerdere Nederlandse organisaties stellen, een rechtstreeks verband tussen Luther en Hitler?

.

.

• 1524
  • Pastoor Ulrich Zwingli van Zürich maakt tijdens de dienst zijn geheim huwelijk met de weduwe Anna Reinhard bekend.
  • Overlijden Vasco da Gama (°1460 of 1469).
  • Boerenopstanden, gekend als de Duitse Boerenoorlog zetten Zuid en Zuid-Oost Duitsland in vuur en vlam. De boeren verwijzen naar het traktaat van Luther Over de vrijheid van een Christen uit 1520 en verzetten zich tegen de eisen van de edellieden. Voor de boeren is Luther hun held en in zijn naam verwoesten ze honderden kloosters en kastelen. Grofweg honderduizend mensen vinden de dood. Deze acties, geleid door Thomas Müntzer (die de doodstraf krijgt), een leerling van Luther en andere verzetspredikanten, vallen niet in de smaak van Luther. Die veroordeelt de opstanden en hij kiest partij voor de adel. Het leidt er toe dat het Lutheranisme uitgroeit tot een staatsgodsdienst/instrument van de overheid en tot het feit dat Luther een beperkte betekenis krijgt als kritische maatschappijhervormer. Vooral de opstandige adel - geuzen- zullen zich aangetrokken voelen tot de leer van Luther: ze bestrijden de mistoestanden in de kerk, maar voelen zich nog aangetrokken tot hun vorst. Het volk daarentegen zal zich vooral tot het Calvinisme aangetrokken voelen.

.

.

De eerste verboden boekenlijst verschijnt in de Nederlanden in 1529. Daarna volgden Venetië (1543) en Parijs (1551). Rome neemt het idee over in 1557. In 1564 verschijnt de Index van Trente met de Tien Regels van Trente. De Index librorum prohibitorum bestaat tot 1966 om te vermijden dat de boekdrukkunst leken zou corrumperen. Voor de zestiende eeuw kan de kerk ketterse teksten makkelijk vernietigen. Met de boekdrukkunst wordt dat moeilijker. De laatste lijst uit 1948 omvat 4.000 titels met ketterse, moreel verwerpelijke of seksuele inhoud.

• 1525
  • Huwelijk van Maarten Luther en de voormalige non Katharina von Bora in Wittenberg.
  • Na de Boerenoorlog schrijft Luther een nieuw pamflet: Tegen de moorddadige en roofzuchtige boerenbendes.
  • Karel V verslaat zijn rivaal Frans I, de koning van Frankrijk en houdt hem een jaar lang gevangen.

.

.

• 1526
  • Juan Vives (1492-1540) schrijft De subventione pauperum, een boek over de ondersteuning van de armen dat aanleiding geeft tot het Ieperse stelsel. Het stelsel is gebaseerd op onderzoek, registratie en begeleiding en zal het plakkaat van Karel V in 1531 inspireren. De principes zijn: 1. het samenvoegen van de inkomsten van alle liefdadigheidsinstellingen maakt de herverdeling transparanter; 2. armen worden in hun woning bezocht; 3. bedelarij is verboden; 4. onverzorgde kinderen moeten een ambacht leren.
  • Keizer Karel V huwt Isabella van Portugal in het Alcazar van Sevilla. Van daaruit reist het koppel naar Cordoba. De door de Arabieren geplaveide straten, riolen en zuivere wateraanvoer maken indruk. Dit is ongezien zelfs in Brussel, de stad waarmee Karel V vertrouwd is. In Granada maakt het koppel kennis met een stad die beschikt over stromend water, riolen en toiletten in vele huizen. Door dit huwelijk versterkt Karel V zijn (Spaanse), invloed in de Noord-Afrikaanse kuststeden. Ook de Portugezen hebben er voet aan wal. Daar laat Karel in het Moorse middeleeuwse fort, gekend als het Rode Paleis of het Alhambra (dat sinds 1492 door het katholieke koningspaar op de Turken veroverd is) een renaissancepaleis bouwen. Zijn vrouw zorgt ervoor dat wat nu rest, blijft. De islamitische kunst en de decoraties van Yusuf I gelden als voorbeelden van Moorse kunst op het Europese vasteland. In de tuinen staat het klooster van Sint-Franciscus waar de katholieke koningen - de voorvaderen van Karel en zijn vrouw - begraven zijn.
  • Suleyman I wint de Slag bij Mohács en vernietigt het Hongaarse leger. De Hongaarse koning sneuvelt. Hongarije is voor 150 jaar Ottomaans, Noord-Hongarije, Bohemen en Silezië zijn Oostenrijks bezit. Een jongere broer van Karel V, Ferdinand volgt de koning op en gaat de geschiedenis in als de grondlegger van de Donaumonarchie. Hoewel Oostenrijk in centraal Europa ligt zal het tot het einde van de zeventiende eeuw zich aan de Turkse grens bevinden.

.

.

• 1527
  • Sacco di Roma: 25.000 Duitse en Spaanse soldaten plunderen, verkrachten en moorden negen maanden lang. Na de capitulatie van de Zwitserse Garde, vlucht de paus door een geheime gang naar de Engelenburcht. De rest van Rome is aan de indringers overgeleverd, waar ook de pest uitbreekt. Het graf van paus Julius II wordt opengebroken, het lijk van zijn sieraden beroofd. Priesters moeten naakt de spot drijven met God. Een lutheraan vermoordt een priester die weigert om een ezel de hostie te geven. De schedel van Sint-Johannes wordt door de straten gekegeld; de zweetdoek van Sint-Veronica in een herberg verkocht. Nonnen worden in de kloosters tot orgieën gedwongen. Moeders en vaders zien onder bedreiging met de dood toe op de verkrachting van hun dochters. Op het hoogaltaar van de Sint-Pietersbasiliek worden Romeinse vrouwen afgemaakt. Schattingen ramen dat er zes- tot twaalfduizend mensen een gewelddadige dood sterven. De stad Rome beleeft de ergste plundering uit haar geschiedenis sinds de Visigoten in 410. Het wapenfeit beslecht de vijandelijkheden tussen Karel V en paus Clemens VII.
  • Niccolò Machiavelli overlijdt (°1469). FILM
  • Geboorte van Filips II.
  • De intelligentsia rond de Brusselse Sint-Gorikswijk bekeren zich tot het protestantisme. Het gaat onder meer om de hofschilder Barend van Orley, zijn leerling Pieter Coecke van Aelst en de hofleveranciers Pieter en Willem De Pannemaker.

.

.

• 1528
  • In Wenen wordt de Wederdoper en ex-priester Balthasar Hubmaier levend verbrand.
  • Baldassare Castiglione beschrijft in zijn boek De Hoveling de hofetiquette en legt de basis voor de met gemak gespeelde uitmuntendheid, een houding die de maniëristen graag overnemen in hun schilderwerk.
  • De Spaanse veroveraar Fernando Cortez brengt als eerste cacaobonen naar Europa.

.

.

• 1529
  • Syfilis verspreidt zich over Europa.
  • De damesvrede knipt de feodale band tussen Frankrijk en Vlaanderen door. Margaretha van Oostenrijk en Louise van Savoye vertegenwoordigen Karel V en Frans I. Zo wordt Frans I, de koning van Frankrijk de belangrijkste rivaal van Karel V. Frans I voelt zich omsingeld door de vele Habsburgse gebieden en zoekt bondgenoten achter de Habsburgse linie: in Gelre, Saksen, Italië en bij de Sultan en de Turken in Hongarije, de Middelandse zee en Algerije.
  • Ottomanen staan voor de poorten van Wenen.

.

.

Kijken

• 
  Het Ottomaanse Rijk eind 17de eeuw
• 
  Eerste afbeelding van syfilis (Wenen, 1498); Columbus bemanning verspreidde de SOA in Europa.
• 
  Maagd met kind (1522) Lucas van Leyden.
• 
  Cuauhtemoc (1502-1525) was de laatste Azteekse leider.
• 
  Azteekse krijgers.
• 
  Helm van een conquistador (Spaans voor 'veroveraar').
• 
  Desiderius Erasmus door Hans Holbein de Jongere.
• 
  Isabella van Portugal door Titiaan.
• 
  De Plundering van Rome door Maarten van Heemskerck (1527)
• 
  Na de dood van haar tante Margaretha van Oostenrijk in 1530 werd Maria van Hongarije door haar broer Karel V aangesteld als landvoogdes der Nederlanden.

.

.

De jaren dertig

In 1533 buit Francisco Pizarro het verzwakte Incarijk uit (de pokken in Europese dekens verpakt, leiden tot een oorlog tussen de broers Atahualpa en Huáscar - verdeel en heers is een oud en machtig principe) waardoor Pizarro tot in het hart van het rijk doordringt en de Inkakeizer kan gijzelen. Het blijkt een militair voordeel. Enkele honderden Spaanse ruiters met vuurwapens verslaan met gemak het 'onthoofde' en 'gepokte' Incaleger. Intussen levert Atahualpa als 'losgeld' een kamer vol goud en zilver aan Pizarro. Het houdt zijn ter dood veroordeling niet tegen, voor zijn executie bekeert de Incakeizer zich tot het christendom, ook dat baat niet. Pizarro, heer en meester in het rijk, sticht de stad Lima tot afgunstige conquistadores hem vermoorden. In zijn geboortestad Trujillo herinnert een bronzen ruiterstandbeeld hem.

De Universalis Cosmographia van Martin Waldseemüller (1507) is de eerste kaart die de naam America aanduidt. Oudere kaarten dienen als inspiratie, zoals de Geografie van Ptolemaeus en de tekeningen van Martin Behaim. De Caraïben en wat de kaart Florida lijkt, waren al afgebeeld op de Cantino-kaart (van Portugal naar Italië gesmokkeld in 1502), en de Caverio-kaart (1503-1504) die de Golf van Mexico toont. Is Waldseemüller de eerste Europeaan die een Grote Oceaan op de kaart afbeeldt? Of lijkt alleen maar zo omdat Waldseemüller de oostkust van Azië twee keer weergeeft? In die dagen nam men aan dat Columbus echt een nieuwe vaarweg naar Azië had gevonden. Van de duizend exemplaren van de kaart is er één bewaard. Sinds 2007 wordt de kaart vertoond in de Library of Congres.

.

'Het is onbehoorlijk iemand te groeten die bezig is te wateren of zich te ontlasten. Een welopgevoed mens moet ervan afzien lichaamsdelen, waaraan van nature een schaamtegevoel is verbonden, onnodig te ontbloten. Wanneer de noodzaak ertoe dwingt, moet het met de gepaste schroom gescheiden, ook al is er niemand als getuige bij. Want de engelen zijn altijd aanwezig, en zij zien niets liever bij kinderen dan de schroom, de metgezelling en bewaakster van de zedigheid. Aangezien het al beschamend is om deze lichaamsdelen aan vreemde ogen bloot te stellen, betaamt het nog veel minder om ze door een ander te laten aanraken. Het is schadelijk voor de gezondheid om zijn water op te houden; wie zich afzondert om het te lozen, gedraagt zich kies.'

— Uit: De civilitate morum puerilium, geschreven door Erasmus

.

• 1530
  • Karel V schenkt het eiland Malta aan de hospitaalridders die hun naam veranderen in Maltezer Ridders.
  • De Confessio Augustana op de Rijksdag van Augsburg moet (georganiseerd door Karel V) hoopt het protestantisme en het katholicisme te verzoenen. Luthers medewerker Melanchthons Confessio Augustana leidt niet tot verzoening en het Edict van Worms uit 1521 dat Luther afwijst wordt behouden. Alleen de katholieken ondertekenen het besluit.
  • Erasmus schrijft een opvoedkundig werkje: De civilitate morum puerilium. Het slaat aan bij katholieken én protestanten.
  • Karel V is druk in de weer met zijn oorlogen en verlaat Brussel voor een lange periode. Hij stelt zijn zus Maria van Hongarije aan als landvoogdes.

.

• 1531
  • Lissabon lijdt onder een zware aardbeving.
  • Het katholieke leger van Schwyz verslaat het leger van de reformatieleider Huldrych Zwingli. Die komt om op het slagveld bij het Zwitserse Kappel am Albis. Sommige Zwitserse kantons erkennen het protestantisme als officiële godsdienst.
  • De protestante Duitse vorsten en de rijkssteden sluiten het Schmalkaldisch Verbond en ijveren voor de erkenning van het lutheranisme.

.

• 1532
  • Thomas More neemt ontslag als lord chancellor in Engeland omdat hij de eis tot echtscheiding van koning Hendrik VIII niet steunt.
  • De schepenbank van Brugge laat Ghileyn Wouters opgehangen wegens hekserij.
  • Karel V verdrijft de Turken uit Hongarije.
  • Francisco Pizarro moordt de Inca's uit.

.

Ziektes zijn zwaarwichtiger dan zwaarden bij botsende beschavingen

Al vroeg in de zestiende eeuw, nog voor het nieuwe continent de naam Amerika krijgt, verspreidden de Europese, Afrikaanse en Aziatische ziektekiemen zich er, met een snelheid die zelfs de Spaanse veroveraars op hun paarden niet kunnen bijhouden. Aangevoerd door kolonisten en conquistadores die zich aanvankelijk van geen kwaad bewust zijn, plaveien de pokkenepidemie en ziekten zoals griep, dysenterie, roodvonk, gele koorts, dengue, tyfus, malaria, builenpest, waterpokken, kinkhoest, trachoom, difterie, mazelen... het pad voor de Europese expansieve dominantie. Indianen overleden sneller op hun ziekbed en in grotere aantallen dan hun collega’s op het slagveld. Wapengekletter was vaak onnodig. Dichtbevolkte Indiaanse koninkrijken en gesofisticeerde gemeenschappen verdwenen voor de Europeanen er neerstreken. Het spoor van de ziektekiemen is te volgen van Columbia, de Mississippivallei en Mexico naar Panama en Zuid-Amerika. 'Zij stierven bij honderden, bij duizenden, bij tienduizenden, bij honderdduizenden, bij tientallen miljoenen' schrijft de Amerikaanse historica Jill Lepore. De kolonisten zagen er een goddelijke verklaring in, hun verovering was voorbestemd. Het duurt tot de late negentiende eeuw tot Darwin het mysterie van de superieure Europeaan oplost: 'Het isolement waarin het Amerikaanse continent honderden miljoenen jaren had verkeerd ten opzichte van de rest van de wereld had tot gevolg dat ziekten waartegen Europeanen [,Aziaten] en Afrikanen gedurende millennia immuniteit hadden opgebouwd voor de inheemse volkeren op het Amerikaanse continent volkomen nieuw waren.'

Als Columbus op Hispaniola (nu Haïti en de Dominicaanse Republiek) aan land gaat, treft hij er de Arowakken. Hij merkt snel dat ze waardeloos zijn, noch als slaaf in de mijnbouw, noch als knecht in de landbouw. Hun weerstand tegen de Europese pokken en mazelen is nihil en decimeert hen snel. Tegen 1512 – twee decennia na de ontdekking van Columbus is het aantal Arowakken geslonken van een miljoen naar veertig duizend. En dertig jaar later, als Hernando De Soto in 1540 als eerste Europeaan door de vruchtbare Mississipivallei trekt, treft hij lege en verlaten Indianensteden aan.

Hernan Cortés, een schoolvoorbeeld
De Europese vuurkracht en de zwaarden zijn niet te onderschatten bij de verovering van Amerika, maar zonder deze ziektekiemen, is de verovering een ander verhaal. De geheimzinnige ziekte breekt behalve veel Indiaanse levens ook het verzet en het moreel van de overlevenden en bevestigt de Spanjaarden daadwerkelijk in hun goddelijke onoverwinnelijkheid.

In 1519 landt Hernan Cortés met zeshonderd troepen op de Mexicaanse kust om het Azteekse keizerrijk aan zijn heerschappij te onderwerpen. Het plan is ambitieus. Cortés zal het opnemen tegen een militaristische miljoenenmaatschappij met een handvol mannen. Hij bereikt de hoofdstad Tenochtitlan en baant zich met een verlies van ‘slechts’ twee-derde van zijn mannen een weg terug naar zijn schepen. Dit succes realiseert hij door zijn militaire slagkracht van zwaarden, een handvol kanonnen, stalen harnassen, helmen en paarden in combinatie met de Indiaanse naïviteit. Bij een tweede aanval zijn de Azteken alert en verdedigden ze standvastig, straat na straat. Een onverwachte verrassing bevoordeelt de Spanjaarden: een besmette Cubaanse slaaf veroorzaakt er een epidemie. Op korte termijn sterf bijna de helft van de twintig miljoen Azteken aan pokken. Een eeuw later is de Mexicaanse bevolking vrijwel verdwenen. Minder dan tien procent (1,6 miljoen indianen) hield stand. Alle curiosa, de zilver- en goudschatten belanden in het hart van Europa: Brussel. In het paleis van Karel V op de Koudenberg worden die tentoongesteld en Albrecht Dürer beschrijft ze bij één van zijn bezoeken in 1520. 'Een grote, gouden zon ter grootte van een vaam, een maan uit zuiver zilver van dezelfde grootte en twee zalen vol harnassen, bizar wapentuig, schiettuigen, curieuze kledij en beddengoed en nog veel meer. Het een al fascinerender dan het andere. Alles wordt geschat op minstens 100.000 florijnen. Nooit in mijn leven was ik zo onder de indruk van wat ik zag. Ik zag er kunstwerken van ongekende schoonheid en ik was onder de indruk van het vakmanschap van deze mensen.'

Francisco Pizarro, de beste leerling
Wat in 1519 in het Aztekenrijk gebeurt, herhaalt zich een decennium later in Peru. De ontmoeting tussen veroveraar Pizarro en zijn legertje van 168 soldaten (106 infanteristen en 62 te paard) met de Incakeizer en zonnegod Atahuallpa is straffer dan het verhaal van Cortés. Net zoals zijn collega Cortés vertegenwoordigt Pizarro het heilige Roomse rijk van Karel V, de machtigste vorst van Europa, zo niet de wereld, die ook over onze Nederlanden heerst. Aanvankelijk ziet er niets naar uit dat Pizarro het zal redden. Hij staat met een troepje soldaten op onbekend terrein, onbekend met de plaatselijke gebruiken, onbekend met de taal. Zijn meest nabije steuntroepen bevinden zich zestienhonderd kilometer verderop. Atahuallpa staat in het centrum van zijn rijk, omringd door miljoenen onderdanen en een leger van 80.000 soldaten. De locatie van de confrontatie? De stad Cajamarca. Pizarro’s soldaten getuigen dat ze bang en verward het gebied intrekken. Angst tonen of rechtsomkeer maken is geen optie. Hun Indianengidsen zouden hen doden als zwakte of onzekerheid bovendrijven. Dus doen ze alsof ze vol goede moed zijn.

Dat de besmettingen en de sterfte onder de Inca’s het grootste werk doen, komt bij de Spanjaarden niet op. Nog voor ze een Inca zien leiden de pokken er tot een catastrofale crisis in het hoogst ontwikkelde rijk van de Nieuwe Wereld: een burgeroorlog. En dat tot genoegen van Pizarro.

Cajamarca
Als Pizarro de eeuwenoude Incastad Cajamarca nadert, ziet hij in de verte, aan de voet van de bergen het kamp van Atahuallpa. Een van zijn schrijvers, duidelijk onder de indruk noteert: ‘Een prachtige stad, vol tenten. (…) Tot nu toe zagen we in Indië nooit zoiets.’
Merk op: ze spreken over Indië. Het is 1532. Veertig jaar eerder zette Columbus op dit continent voor het eerst voet aan wal. De tijdgenoten van Columbus, noch in Spanje, noch in Italië, noch in Frankrijk realiseren zich het belang van het jaartal dat nu in de geschiedenisboeken staat: 1492. In 1534 komen Christoffel Columbus en Amerigo Vespucci niet voor op de lijst van ontdekkingsontdekkers. Die vermelden Cabral en Marco Polo. Noch Niccolo Machiavelli noch Lodovico Guicciardini schrijven over 1492. Het duurt tot na 1538 voor de term ‘Amerika’ ingang vindt bij de publicatie van Mercators kaart die met ‘Terra Americi’ het continent benoemt. Terra Americi gaat terug op Amerigo Vespuccis populaire brieven over de Nieuwe Wereld. Deze ‘Mundus Novus’ beschreef hij als een vruchtbaar en schoon continent. Amerigo’s brieven verkochten als zoete broodjes en overtuigden de Europeaan dat het nieuwe Westen geen deel van Indië is. De Duitse cartograaf  Martin Waldseemüller noemde het ontdekte land in 1507 naar Vespucci op zijn kaart Universalis Cosmographiae. Mercator nam het over en institutionaliseerde het begrip. Maar dit terzijde. Het is 16 november 1532. Na het kamp en de stad zorgvuldig te observeren, trekken ze de vallei in en gaan ze de stad in. En we zijn in Indië waar de Incakeizer zich in een mum van tijd gevangen laat zetten. In een mum van tijd slachten de Spanjaarden een leger af dat meer dan vijfhonderd keer zo groot is af. Niet één Spanjaard laat het leven. Ooggetuigenverslagen documenteren ons tot op vandaag wat daar – binnenkort vijfhonderd jaar geleden – gebeurde. 

.

• 1533
  • Clemens VII weigert de ontbinding van het huwelijk tussen Hendrik VIII en Catharina van Aragon.
  • Een tweede protestantse stroming, de wederdopers vestigen in Munster met geweld een heilstaat waar alle mensen gelijk zijn. Luther verwerpt het experiment en kiest de kant van de vorsten.

.

• 1534
  • Hendrik VIII wordt hoofd van de Anglicaanse kerk.
  • Ignatius van Loyola sticht de orde van de Jezuïeten.
  • In Munster verjagen de wederdopers bisschop Frans van Waldeck en roepen de stad uit tot nieuw Jeruzalem. Jan Matthijs, de geestelijke leider, radicaliseert en tolereert er uitsluitend wedergeborenen.
  • De Brusselse wederdopers of anabaptisten leiden de opstand in Brussel tijdens de hongersnood. Ze prediken gemeenschap van goederen, gelijkheid in rang, fortuin of afkomst. In hun ogen moeten de Christenen hun bezit delen en omdat de bijbel niets zegt over het aantal vrouwen dat een man kan huwen, zijn ze polygamisch. De anabaptische leiders zijn doorgaans geen geestelijken maar ambachtslui.

.

• 1535
  • Executie van Thomas More.
  • Bisschop Frans van Waldeck stelt een wreedaardig leger samen van protestanten en katholieken en belegert Munster.
  • Karel V neemt Tunis in samen met de Brusselse adel en een expeditieleger. Op 25 mei vertrekt hij uit Barcelona met een vloot met 30.000 man en 400 vaartuigen. Veteranen van de Amerikaanse Conquista en de fine fleur van de Nederlandse adel vergezellen hem: Hernan Cortés, de hertog van Alva, Hendrik van Nassau, Lamoraal van Egmond... De belegering duurt een maand en levert een buit op van 300 kanonnen. Niet zoveel later arriveren in Brussel de eerste anjers. Ze worden aangeplant in de warande, het Egmont- en Nassaupaleis. De keizer laat ook nog vier leeuwinnen en een leeuw naar Brussel brengen. 'De slag om Tunis wordt het wapenfeit van de eeuw' schrijft Lucas Catherine. 'Een soort heruitgave van de kruistochten, met deze keer de christenen aan de winnende hand.' (...) 'Tunis wordt zeer gewelddadig geplunderd. Van de 180.000 inwoners kan slechts een derde vluchten. Een ander derde, alleen maar vrouwen en kinderen, wordt in slavernij afgevoerd en de resterende 60.000 inwoners worden onverbiddelijk afgeslacht. Er lagen zoveel lijken te rotten dat er een pestepidemie uitbreekt en Karel op 27 juli beslist om in het naburige Radès zijn intrek te nemen, om zo aan de alles verpestende stank te ontsnappen. Karel van Egmont wordt slachtoffer van deze epidemie en sterft ter plekke, terwijl zijn broer Lamoraal ziek naar Spanje wordt afgevoerd. De Grote Moskee van al Zaituna wordt ontheiligd en de bibliotheek geplunderd. Duizenden boeken worden door de Europese soldaten vertrappeld.'

.

.

• 1536
  • Anna Boleyn wordt onthoofd.
  • Erasmus sterft (°1469).
  • De flamboyante, vijfentwintigjarige Jan van Leiden wordt samen met twee anderen publiekelijk doodgemarteld. Van Leiden (kleermaker, koopman, herbergier, rijmdichter, zager en acteur) ontmoet drie jaar eerder de wederdoper Jan Matthijs. De twee vestigen zich in Münster, een stad die uitgroeit tot een wederdoperbolwerk. Tijdens een belegering sneuvelt Matthijs en roept van Leiden zichzelf uit tot koning. Er volgt een schrikbewind waarbij van Leiden zich van alle luxe voorziet; hij houdt er zeventien vrouwen op na. Bloedige straatgevechten maken een eind aan zijn terreur en herstellen de katholieke orde. Een half jaar lang is van Leiden als circusbeer in een kooi te zien; een rondreizende attractie waarna men hem executeert. De kooien met de lijken hangen een halve eeuw aan de toren van de Sint-Lambertuskerk. Aan die kerk hangt de kooi er nog steeds.
  • Jean of Johannes Calvijn, een jonge Fransman die aan de universiteit van Parijs geen gehoor vindt met zijn ideeën, verhuist naar Genève in Zwitserland, een uitnodigende, gastvrije feest- en universiteitsstad en publiceert zijn Onderwijs in de christelijke godsdienst dat zijn strenge leer verkondigt: dansen is verboden, feesten is decadent, het theater een zondige plek. Zuinigheid, werken en eerlijkheid zijn de waarden om na te streven.
  • Neemt Diego de Amalya de eerste aardappel mee uit Peru of Chili? Het is een hypothese. De Inca's verbouwen de plant al eeuwen in het Andesgebergte op hoogtes waar andere planten nauwelijks groeien.

.

• 1537: Amsterdam onthoofdt drie wederdopers wegens ketterij en verbant drie anderen.

Rond 1537 schildert Lucas Cranach de Oude Vrouwe Justitia, een Romeinse godin die de personificatie van het recht werd. Haar beeltenis is vaak te zien op gerechtsgebouwen en de rechtsfaculteiten. Haar Griekse collega is Themis. Vrouwe Justitia is geblinddoekt (de blinddoek komt uit het gebedshuis van de Joden, de synagoge), ze draagt rechts een zwaard (dat kreeg ze van Judith) en links een weegschaal (geërfd van de aardsengel Michael). De blinddoek staat voor rechtspraak voor iedereen gelijk, de weegschaal stelt de afweging voor en het zwaard verwijst naar het vonnis.

.

• 1538
  • Johannes Calvijn moet Genève verlaten. Zijn denken jaagt veel inwoners in het verzet en ze zetten hem de stad uit. Als Calvijn in 1564 overlijdt is de situatie volledig gekeerd: Calvijn is de paus van Genève, aldus zijn critici.
  • De paus excommuniceert koning Hendrik VIII van Engeland.
  • Titiaan schildert zijn Venus van Urbino

.

• 1539
  • Er breekt rond Kortrijk een volksopstand uit.
  • Johannes Lupi de Nederlandse polyfonist overlijdt.
  • Isabella van Portugal, de vrouw van Karel V sterft samen met haar zesde kind in het kraambed.

.

.

Kijken

• 
• 
  Goethe is in een muur van de Lambertikirche afgebeeld.
• 
• 
• 
  Francisco Pizarro.
• 
  Venus van Urbino (1538) Titiaan.
• 
  De geldwisselaar en zijn vrouw (1539) Marinus van Reymerswale.
• 
  Frans I van Frankrijk 1515-1547.
• 
  Hendrik VIII van Engeland
• 
  Süleyman I
• 
  Karel V
• 
  Isabella van Portugal, vrouw van Keizer Karel.

.

.

♣ De jaren veertig: meerpadige doolhoven

Om Fransen het hoofd te bieden, bouwt Maria van Hongarije, landvoogdes der Nederlanden en zus van Karel V in 1542 een versterking met haar naam: de 'Burcht van Maria'. Het plan toont geometrische straten in een ster die vertrekken vanuit een centraal plein. Van de versterkingen is niets over. De Franse koning Hendrik II neemt de oninneembare stad in twaalf jaar na zijn ontstaan. Het noodzaakt Karel V tot de vesting Philippeville.

.

• 1540
  • De eerste gebastioneerde vesting in onze streken is de Gentse dwangburcht, het Spanjaardenkasteel aan de stadsrand; men spreekt over het Italiaans stelsel, dat krijgt vaste vorm rond 1525: ze zien er uit als stervormige veelhoeken met vooruitspringende bastions op de hoeken.
  • Geboorte van Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, de latere diplomaat en raadgever van Willem van Oranje (1533-1584) in Brussel.

.

• 1541
  • Michelangelo schildert Het laatste oordeel.
  • Mississipip ontdekt.
  • Turken nemen de Hongaarse hoofdstad Boeda in.
  • Karel V slaagt er niet in om Algiers in te nemen tijdens zijn tweede Afrikaanse veldtocht. De nederlaag is smadelijk en vele Flamenco's komen om.

.

De roep om rechtvaardigheid. In het New Orleans Museum of Art hangt dit werk van Marinus van Reymerswale. De vadsige advocaat en zijn klerk tonen dat de traagheid van de papierwinkel van alle tijden is. Om dit te illustreren schildert van Reymerswale de cliënt drie keer: als jongeling, als volwassene, als bejaarde. Als de zaak ver genoeg gevorderd is en de cliënt eindelijk genoeg spaarde, schuift hij de corrupte advocaat een geldbeugel toe. Het schilderij baseert zich op een rechtszaak die twaalf jaar duurde. Geld in contanten speelt een steeds grotere rol in het leven vanaf de Renaissance. Dat heeft alles te maken met de ontdekkingsreizen die de goud- en zilverhandel stimuleren dankzij / ondanks de rooftochten van de conquistadores.

• 1542
  • Antwerpen start een nieuwe omwalling met stenen en een gracht, negen bastions en vier stadspoorten door Donato de' Boni.

.

• 1543
  • Nicolaas Copernicus publiceert over de planeten.
  • Andreas Vesalius publiceert zeven Boeken over de structuur van het menselijk lichaam en wordt lijfarts van keizer Karel.
  • ♣ In Padua leggen wetenschappers de oudste Botanische tuin ter wereld aan: de Orto botanico di Padova. Omdat mensen de medicinale planten stelen komt er een muur rond het project. De tuin lijkt op een vesting.

.

• 1544
  • Op de Amsterdamse zeedijk komt een vaste kaarslantaarn, een voorloper van de straatverlichting.
  • De Franse koning richt een korps op voor ordehandhaving: de Marechaussée. De ruitereenheid bewaakt de wegen en controleert de weggebruikers.
  • Willem van Oranje is elf en gaat in Brussel wonen.
  • Mercator ontsnapt aan de doodstraf wegens zijn lutherse sympathie. Zijn medearrestanten niet.
  • ♣ Oprichting van de Orto botanico di Pisa gelieerd aan de Università di Pisa onder Cosimo I de' Medici.

.

• 1545
  • De Antwerpse drukker Jacob van Liesveldt wordt onthoofd wegens ketterij. Hij drukte een bijbelvertaling met annotaties van Luther.
  • Begin Concilie van Trente (tot 1563).
  • ♣ Begin van de Giardino dei Semplici of de botanische tuin in Florence, opgericht door Cosimo I de' Medici. De directeur zoekt men onder de tuinlui uit het Noorden en men benoemt Joseph Goedenhuyse waarvan de naam veritaliaanst tot Guiseppe Casabona. Na de Orto botanico di Pisa en de Orto botanico di Padova is dit de op twee na oudste botanische tuin ter wereld.

.

• 1546
  • Luther overlijdt.
  • De doopsgezinden Dirk Pietersz Smuel en Jacob de Geldersman worden als ketters verbrand op de Dam in Amsterdam.
  • Schotse protestanten gaan vermomd Saint Andrews Castle binnen, vermoorden er kardinaal Beaton en hangen zijn lichaam aan de kasteelmuur.
  • De Index van Leuven krijgt kracht van wet door keizerlijk edict.
  • Syfilis ontwikkelt zich tot de ziekte die we vandaag kennen. Doordat de bacterie de slachtoffers langer in leven laat, overleeft ze zelf en kan de ziekte zich beter verspreiden.

.

♣ Een labyrint verschilt van een doolhof. Een labyrint is een symbolisch pad naar een centraal punt via één pad. De pelgrim wandelt als vanzelf naar het eindpunt toe: het vinden staat centraal. Een doolhof alludeert op de dwaaltocht, het vertwijfeld zijn: het zoeken staat centraal. Van oudsher worden labyrinten aangelegd, het is geen vinding van de zestiende eeuw, de doolhof met vele paden is dat wel. Middeleeuwse labyrinten vinden we in de Notre-Dame van Amiens en in de kathedraal van Chartres. Een baroklabyrint is te zien in de Onze-Lieve-vrouw van Hanswijk in Mechelen. Het labyrint maakt het voor iedereen - rijk en arm - mogelijk om een 'mini-bedevaart' of een pelgrimstocht te ondernemen. De bedevaarten naar Compostella langs de Camino of naar Rome langs de Via Francigena vanuit Canterbury zijn financieel of fysiek niet voor iedereen weggelegd. Albrecht Dürer (1471-1528) beschrijft labyrinten bij zijn bezoek aan Brussel in 1520. Achter het paleis op de Koudenberg ziet hij fonteinen, labyrinten en een dierentuin. Hij noemt het 'een mooie en wonderlijke plek' zoals hij ze nooit eerder zag. De keizerlijke warande, of anders gezegd het jachtpark en een uitloper van het Zoniënwoud waar everzwijnen, damherten en edelherten te bejagen zijn, toont exotische planten en dieren uit alle hoeken van het rijk van de keizer. Er is een wijngaard of misschien wel meerdere, een gesloten tuin met de naam 'la Feulllée' en een vijver die de 'Clutinck' wordt genoemd. De kaatsbaan en het tornooiveld... het speleveld kent geen grens. Dürer schetst er een leeuw, een leeuwin en een baviaan, later zal Pieter Coecke van Aelst (1502-1550), de schoonvader van Breugel daar een kameel en olifant aan toevoegen. Een andere tijdgenoot, de Brusselaar Bernard van Orley, geboren ergens tussen 1487 en voor Columbus afvaart (overleden op 6 januari 1541) maakt glas-in-lood en wandtapijten. Het tapijt De Jachten van Maximiliaan vormt een belangrijke iconografische bron om de uitstraling, de invloed en de intensiteit van het Warandepark in te schatten. Karel V (1500-1555) en de aartshertogen (1598-1621) zullen het park koesteren, in tegenstelling tot de tussenliggende periode onder de regering van Filips II die zich liever niet in Brussel laat zien en er Alva op af stuurt. Karel en de aartshertogen toveren het park om tot een fabuleus theater met fris gebladerte, kabbelend water, klaterende beekjes, elegante fonteinen, paviljoenen vol planten, sculpturen, galerijen en grotten, het maniërisme indachtig. 'Vanaf 1601 zullen ook de ingrepen van de Franse ingenieur Salomon de Caus, in heel Europa befaamd om zijn kunstmatige, op mythologische thema's geïnspireerde fonteinen en machines bijdragen tot de verfraaiing van deze tuinen. Een doolhof symboliseert geen pelgrimage waarbij een pelgrim van a naar b stapt, maar een echte zoektocht niet wetende waar men uitkomt. Sinds de reformatie en de ontdekkingsreizen is het traditionele pad is niet langer duidelijk. Daarom beschikt een doolhof over meerdere verdwaalwegen. Giacomo Barozzi da Vignola en Pirro Ligorio (beiden architect en oudheidkundige) ontwerpen in 1547 de tuinen van Bomarzo, omschreven als één der befaamste doolhoven. Als doolhof is Bomarzo wellicht de oudste, de raadselachtigste en de spannendste dwaaltuin. Hella Haasse schreef een monografie over 'Il Parco dei Mostri di Bomarzo' en noemt het een geheim park van de dood, een behekst woud. Deze tuin is een metafoor voor het berekenbare (het wereldse, de verkenning ervan) en het onberekenbare (het goddelijke). De oudste tekening van een doolhof duikt enkele jaren later op in een schetsboek uit 1550 van de stad Mantua. Het is niet toevallig dat de meerpadige doolhof ontstaat tijdens de Italiaanse renaissance en het maniërisme, ten tijde van de ontdekkingsreizen, de reformatie en de contrareformatie. Deze tuin typeert de mens als een zoekend wezen die geestelijk of fysiek de wereld verkent én daarbij graag terugblikt op de oudheid. De tuin fascineert de heren van het huis Gonzaga in die mate dat ze hun klassiek labyrint voorzien van zij- en dwaalwegen. Vanuit Italië verspreidt die dwaal- of renaissancetuin zich. Het grondplan is vaak vierkant. Het is een verwijzing naar de Middeleeuwen en het illustreert dat de overgang van de Middeleeuwen naar de Nieuwe Tijd niet zo bruusk verloopt als vaak wordt voorgesteld. De vier paden van de Hortus Conclusus, de vier wegen naar de Waarheid zijn vervangen door een doolhof waarin men dwalend op zoek kan gaan naar de levensboom, de fontein of de waterput. De goddelijke waarheid is dus nog bereikbaar, maar eenvoudig is het niet meer. Hella Haasse ziet Bomarzo als de obscure veruiterlijking van de kabbalistiek, het magisch denken en de alchemie die goochelt met de middeleeuwse allegorieën. Ook dit is de renaissance, met één verschil met het Middeleeuwse symbolische/magische denken: door de ontelbare symbolische lagen treedt nu een betekenisloosheid in. De eenhoorn die afwisselend Christus en de duivel symboliseert zal, net zoals de Hortus Conclusus binnenkort zijn laatste adem uitblazen. Het Concilie van Trente laat niet meer op zich wachten.

• 1547
  • ♣ Een nieuw tuintype... de meerpadige doolhof.
  • Hendrik VIII van Engeland overlijdt, net zoals Frans I, de koning van Frankrijk.
  • Karel V vergunt de Vlamingen voor het graven van de Sassevaart, de voorloper van het kanaal Gent-Terneuzen.

.

• 1548
  • In Brugge wordt Simon Stevin geboren (⁺Den Haag of Leiden, 1620). Hij wordt natuurkundige, waterbouwkundige, landmeetkundige, wiskundige en ingenieur die het decimale stelsel voor breuken introduceert. Hij geeft de vestingbouw een rationele grondslag.

.

• 1549
  • Kroonprins Filips arriveert uit Spanje in Brussel, nu de officiële hoofdstad van de Nederlanden. Karel V stelt zijn troonopvolger voor tijdens een grote Ommegang.
  • De Sassevaart wordt onder water gezet.
  • Christoffel Plantijn vestigt zich in Antwerpen.

.

.

Kijken

• 
  Pieter Coecke van Aelst
• 
  Bernard van Orley, De jachten van Maximiliaan
• 
  Oudst bekend herbariumblad met tomaat, 1542-1544, bewaard in Leiden.
• 
  Michelangelo schildert Het laatste oordeel, 1541.
• 
  Beleg van Buda.
• 
  Maarten Luther in 1526
• 
  Maarten Luther in 1529 door Lucas Cranach de Oude
• 
  Maarten Luther in 1546
• 
  Calvijn
• 
  Hans Holbein schildert Hendrik VIII van Engeland.

.

.

De jaren vijftig

.

Winterlandschap met ijsvermaak, Hendrick Avercamp, omstreeks 1608. Metingen in West- en Midden-Europa tonen dat het na 1550 kouder wordt: meer sneeuw en ijs tijdens de langer durende winters (van november tot april) en herfstige zomers met storm. Deze periode is het dieptepunt van de Kleine IJstijd. De oorzaken zijn viervoudig. 1. Een overvloed aan bomen slurpt de CO2 uit de atmosfeer. Een gebied zo groot als Frankrijk is nu bos na het uitsterven van de Indianen). Daardoor koelt de aarde af. 2. In Europa verwilderen gebieden na de pest. 3. De zon vertoont minder activiteit door een slechte aardbaan. 4. Een reeks vulkaanuitbarstingen zorgt ervoor dat het zonlicht de aarde niet bereikt.

Sinds het midden van de zestiende eeuw verbinden koetsen de stedelijke agglomeraties. Door een gebrek aan vering is het comfort ver te zoeken. Reizigers brengen hun uren liever door in het zadel op het paard. In deze jaren is Keizer Karel gebroken, moe en vermoeid door een halve eeuw paardrijden in het grote rijk dat hij diende te regeren. Gewone mensen die reizen in deze dagen hebben heel wat kopzorgen: zadels, teugels, sporen, halsters, tassen, hoefijzers... het diende allemaal regelmatig vervangen. Om dan nog maar te zwijgen over de stallingen en het voer. De reiziger heeft in die dagen zijn reis grondig voorbereid. Wisselbrieven moeten hem of haar van contanten in geld voorzien en bij zijn plaatselijke magistraat zoekt hij een paspoort. Dit helpt hem om toegang te krijgen tot de stelden en de ontelbare grenzen te passeren tussen de baronieën, graafschappen en vorstendommen. Het suste de douaniers en vergemakkelijkte het tolrecht. Tolbrieven en gezondheidsbrieven maakten het mogelijk om te reizen in de pestregio's. Wie musea, bibliotheken of curiositeitenkabinetten wou bezoeken had aanbevelingsbrieven nodig van beroemde geleerden.

Het Concilie van Trente begon in 1545 en eindigde in 1563. In de tweede helft van de zestiende eeuw groeit de katholiek-protestantse kloof. Als de katholieke Filips II van Spanje, even schuchter als streng, zijn vader Keizer Karel opvolgt, is de rollende sneeuwbal onhoudbaar: beide partijen, zowel katholieken als protestanten radicaliseren. Het Concilie van Trente begeleidt als drievoudige kerkvergadering (1545-1547, 1551-1552 en 1562-1563) in het midden van de zestiende eeuw de abdicatie van Karel en de kroning van Filip. In de Italiaanse stad Trente zoeken de katholieken hun tweede adem en ondernemen ze acties tegen de reformatie: ze organiseren de contrareformatie. Waar de reformatie sober en somber is, daar is de contrareformatie barok: theatraal en luisterrijk. Die contrareformatie is niet enkel, zoals de naam laat uitschijnen, de antithese van de reformatie; het is tegelijk een interne hervorming van de katholieke kerk: het middeleeuwse symbolisme wordt verboden (het leidt tot een ijdel spel en zet aan tot onzedigheid, denk aan de eenhoorn in de Hortus Conclusus), priesters krijgen opnieuw een gedegen scholing in het klein en in het grootseminarie, de Jezuïetenorde ontstaat (een keurkorps dat niet alleen de pas ontdekte gebeden in Zuid-Amerika, in Azië en China moet kerstenen, maar in Vlaanderen als stoottroepen te werk gaan en discipline, scholing en geloofsijver beklemtoont). Overal duiken kerkinspecties op, de biechtcultuur maakt opmars (biechten gebeurt vanaf nu in een biechtstoel, niet meer in de publieke ruimte), mentale training is nooit veraf. Kortom, alles wordt uit de kast gehaald om de contrareformatie te organiseren.

.

1550

• Oudste schets van een Labyrint? Dürer spreekt er al over in 1520, of hij ze tekent is niet bekend.
• In Antwerpen krijgt het calvinisme veel aanhang. Dat hoeft niet te verwonderen met een drukkerij in het stadscentrum.
• Het Bloedplakkaat van Keizer Karel V verbiedt het drukken, schrijven, verspreiden en bezitten van ketterse werken, het bijwonen van hun bijeenkomsten, het prediken en het huisvesten van ketters met de doodstraf.

.

1551

• Stichting van de eerste universiteiten in Zuid-Amerika: Lima en Mexico-Stad.
• De gereformeerde predikant Jan van Oostende belandt in Antwerpen op de brandstapel.
• De Oostenrijkse ambassadeur voor Turkije, Ogier Gisleen van Busbeke (Ca. 1522-1592) maakt in het Turkse Edirne kennis met de tulp (Tulipa), een eenzaadlobbige plant uit de leliefamilie. Hij zendt de bollen naar Wenen en in zijn Legationis Turcicae epistolae quatuor' schrijft hij: 'We bleven een dag in Adrianopel en vervolgden dan onze weg naar Constantinopel dat niet ver meer was. Op onze tocht door deze streken werd ons overal een geweldige hoeveelheid bloemen aangeboden: narcissen, hyacinten en bloemen die de Turken "tulipan" noemen. De tulp heeft nagenoeg geen geur, zij is geliefd om haar kleurschakeringen en haar schoonheid.'

.

1552

• Het Verdrag van Passau geeft de lutherse vorsten godsdienstvrijheid.
• In Brussel worden de eerste calvinisten onthoofd.
• Pieter van Gent (ca. 1480-1572) schrijft een kritische brief aan keizer Karel over de behandeling van de Indianen. 'Nog dertig of veertig jaar zulke uitbuiting en dan zal dit land voorgoed verloren gaan, want zonder indianen is het niets waard.' Het is een uitzonderlijke stem die opkomt tegen de volkerenmoord van de Conquista.

.

1553

• Maria Tudor, de katholieke oudste dochter van Hendrik VIII, wordt koningin van Engeland.

.

1554

• Filips II huwt met Maria I van Engeland en blijft achttien maanden in Engeland
• De hevige vervolging van de protestanten geeft Maria haar bijnaam "Bloody Mary".
• Val fort Mariembourg.

.

1555

• Eerste troonsafstand Keizer Karel V als vorst van de Nederlanden en Spanje. De Nederlandse gebieden en de Franche-Comté draagt hij over aan zijn zoon, koning Filips II. Het keizerschap draagt hij bij zijn tweede troonsafstand in 1556 over aan zijn broer, de latere keizer Ferdinand I. Hiermee splitst Karel zijn Habsburgse wereldrijk in een Oostenrijkse en Spaanse tak.
• Filips II benoemt nieuwe leden van de Raad van State, onder wie Willem van Oranje en Lamoraal van Egmont.
• Christoffel Plantijn sticht in Antwerpen zijn drukkerij en verwerft het monopolie in missalen en brevieren onder de Spaanse kroon. Op 1 mei drukt hij zijn eerste werk: Institution d'une fille de noble maison in opdracht van de drukker Johannes Bellerus. Plantijns bedrijf wordt de grootste drukkerij ter wereld. Op het hoogtepunt zijn er 22 persen en meer dan 80 werknemers in dienst. Hiervoor speelt hij in op trends, spreidt hij zijn investeringen, bouwt hij een uitgebreid netwerk uit, trekt hij vaklui aan en huwt hij zijn zeven dochters uit aan goed gekozen schoonzoons. Hij zal 1800 titels drukken waaronder werk van Justus Lipsius, Rembert Dodoens, Carolus Clusius, Mathias de Lobel, Abraham Ortelius, Simon Stevin, Cornelis Kiliaan, Andreas Masius en Juan Valverde de Amusco. Als het concilie van Trente in 1563 de herdruk van alle liturgische werken ordonneert, gaat het hem voor de wind tot hij in 1565 betrapt wordt op het drukken van katholiek-kritische teksten. Plantijn vlucht naar Parijs en op de Antwerpse Vrijdagmarkt wordt zijn inboedel verkocht. Na zijn terugkeer zal hij aldaar zijn atelier herinrichten.
• Bouw vesting Philippeville, na de val van Mariembourg.
• In Geneve roept Calvijn op tot zuinigheid en vlijt. Hij legt er de basis van het kapitalisme. FILM

.

.

Kijken

• 
  Filips II liet het Escorial bouwen als rustplaats voor zijn vader en als pleisterplek om te spreken met God en met zijn vader. Vaak hield hij die twee niet goed uit elkaar.
• 
  Hortus Palitanus van Jacques Fouqueres (1620)
• 
  Choisy
• 
  Parque del laberinto de Horta, Barcelona
• 
  Parque del laberinto de Horta, Barcelona
• 
  Doolhof met bruggen
• 
  Voormalig doolhof van Versailles
• 
  Schloss Schönbrunn
• 
  Boulogne-sur-Mer
• 
  Troonsafstand van Karel V, allegorie door Frans Francken II in 1620.
• 
  Henry II, koning van Frankrijk van 1547-1559.
• 
  Dodelijke verwonding van Hendrik II tijdens een steekspel in 1559.
• 
  Karel V in 1548 door Titiaan.
• 
  Willem van Oranje.
• 
  Mari I van Engeland, liever gezien als Bloody Mary.
• 
  Plantijn met zijn 'De Gulden Passer' en de spreuk ‘Labore et constantia’.

.

.

De zestiende eeuw onder Filips II: 1555-1598

.

Filips II (1527-1598) was heerser over Spanje en de Spaanse Nederlanden en het grootste koloniale rijk ter wereld. Met die inkomsten streed hij tegen de islamitische Ottomanen en mengde hij zich in de godsdiensttwisten. Samen met zijn tweede echtgenote Maria I van Engeland was hij, tot haar dood, vier jaar koning van Engeland. Om zijn nieuwe residenties vorm te geven in Spanje, deed hij beroep op Vlaamse hoveniers.

Beginjaren onder Filips II

Gravure naar Pieter Brueghel de Oude, 1556. 'Al rijst den esele ter scholen om leeren, ist eenen esele hij en zal gheen peert weder keeren.' (Ook al komt de ezel naar de school om te leren, hij is een ezel en zal niet als paard terugkeren.)

.

• 1556
  • Tweede troonsafstand Karel V.

.

• 1557
  • Spanje is bankroet.
  • Eerste tekening van een tulp.

.

• 1558
  • Maria I van Engeland overlijdt zonder zwanger te zijn.
  • Filips II is niet langer koning van Engeland.
  • In zijn laatste maanden geniet Karel V het gezelschap van zijn zestigtal personeelslieden en zijn bastaardzoon, Juan van Oostenrijk. Die zal landvoogd worden van de Nederlanden. Sinds zijn troonsafstand brengt Karel V zijn tijd door met mijmeren, vissen en zijn uurwerken van onder meer Gianello Torriani en de politiek die hij vanop een afstand bekijkt. Hij sterft in het Klooster van Yuste op 21 september 1558. Twee dagen later wordt zijn lichaam in een crypte onder het altaar van de kloosterkerk bijgezet. Overal ter wereld zijn er herdenkingsmissen: tot in Mexico, Cuzco en Peru.

.

• 1559
  • Verdrag van Cateau-Cambrésis. Om dit verdrag te vieren - en het huwelijk van Elisabeth de Valois met Filips II - betreedt de vader koning Hendrik II van Frankrijk het toernooiveld. Zijn tegenstrever, Gabriel de Lorges verwond hem dodelijk met een speer afbreekt in zijn linkeroog. De zorgen van Ambroise Paré en Vesalius baten niet. Het voorval beëindigt het steekspel in Frankrijk.
  • Johannes Calvijn sticht in Genève een academie (de huidige universiteit) om predikanten op te leiden.
  • De bisschoppelijke herindeling van de Nederlanden richt het bisdom Gent op. De Sint-Baafskerk wordt haar kathedraal en Filips II installeert er de eerste bisschop.
  • De Bervoetse Broers van de Brusselse rederijkers is de start van een protestantse propagandacampagne.
  • Margaretha van Parma, de halfzus van Filips II aangesteld als landvoogdes der Nederlanden.

.

Kijken

• 
  Het laatste Franse steekspel.

.

.

♣ De jaren zestig: van het Escorial tot de hagepreken

.

♣ In 1563 start Filips II - blijkbaar een groot natuurliefhebber - de werken aan zijn kloosterpaleis El Escorial. De werken duren tot 1584. Het Escorial is een kasteel, klooster en koninklijk mausoleum Filips II laat in 1573 de stoffelijke resten van zijn vader overbrengen. Nu rust hij samen met zijn nakomelingen onder het hoofdaltaar. 45 kilometer verderop, in het noordwesten ligt Madrid. Het Escorial is gebouwd na de Spaanse overwinning bij de Slag bij Saint-Quentin (1557) op de feestdag van de heilige Laurentius van Rome. Het vierkante kloosterpaleis is opgetrokken uit grijs graniet in een woest, verlaten berglandschap. Het bouwwerk symboliseert het rooster dat Laurentius boven het vuur roosterde. Zo toont de bouw Filips' principes: soberheid, gezag, orde en eensgezindheid in het geloof (contrareformatie). De vertrekken van de koning die een uitsteeksel vormen, worden het handvat genoemd. Voor de indrukwekkende hoftuin, de jardin de los frailes of de tuin van de broeders importeert hij zaden, gereedschap en tuinlui uit de Nederlanden. Manuel Azaña (1880-1940), de Spaanse premier in 1931-1933 en tijdens de Spaanse Burgeroorlog studeerde in de Augustijnerschool van het klooster. Hij beschrijft de tuinen in zijn memoires en zijn toneelwerk El jardín de los frailes. Daarin verhaalt hij hoe een leerkracht het lesgeven in de tuin prefereerde boven het koude, kille klaslokaal. In de vroege februarilente neemt de leerkracht hen heimelijk mee naar de tuin der broeders. Ze dwalen door koele holle gangen met zuurwitte, naakte muren in de echo van treurig schoolgeluid. In ruil krijgen ze de blauwe lucht in een dampige, grenzeloze omgeving vol stilte. Hij noemt het 'een van de heerlijkste plaatsen ter wereld, geregeerd door het egoïsme van de hagedis.' Tot de dag vandaag gebruiken de leerlingen de tuin om te studeren, tijd te doden, te rusten, te mediteren. Klik hier voor de afbeeldingen.

Hagenpreek in Oosterweel bij Antwerpen in 1566. Uit P.C. Hooft Nederlandsche historien, 1703. Een hagenpreek is een predicatie in het open veld, het woord is voor het eerst gebruikt in 1619.

Aankomst van Alva in Brussel 1567. Prent uit 'de Nassausche Oorloghen' van Willem Baudartius, uit Deinze.

Alva laat graaf Egmont arresteren.

♥ BEELDFRAGMENT BEELDENSTORM (14.36 Min.)

.

♥ BEELDFRAGMENT TACHTIG JARIGE OORLOG 1

.

• 1560
  • Jean Nicot stuurt de in Amerika ontdekte geneeskrachtige tabak naar Catharina de' Medici om haar hoofdpijn te bestrijden.
  • In de Brusselse wolstraat bouwen Lamoraal van Egmont en zijn moeder een stadspaleis dat nu bekend staat als het Egmont- of Arenbergpaleis, een huis van de Belgische diplomatie en de Europese diplomatie. Hier werd het toetredingsverdrag van het Groot Brittanië tot de Europese Gemeenschap getekend en verbleven koningin Christina I van Zweden, koning Lodewijk XV van Frankrijk, tsaar Peter de Grote, de familie Thurn und Taxis, kardinaal Antoine Perrenot de Granvelle en Voltaire.

.

• 1561
  • Madrid hoofdstad van Spanje in plaats van Toledo.
  • Installatie van Antoine Perrenot de Granvelle als aartsbisschop van Mechelen.
  • Oranje, Egmont en Hoorne verzetten zich te vergeefs tegen de benoeming en blijven weg bij de plechtigheid.
  • Antwerpen start de bouw van het renaissance stadhuis. In 1564 zal het klaar zijn en in 1565 ingehuldigd worden. De burgemeesters Jan Van Schoonhoven en Nicolaas Rockox promoten het project en Cornelis Floris de Vriendt neemt de leiding van de werken. Zijn beweeglijke interpretatie van de Renaissancestijl kondigt de barok aan.

.

• 1562
  • De eerste Franse Hugenoten gaan aan land in Florida.
  • In het Vlaamse Westkwartier gaat de eerste hagenpreek door.
  • Een vracht tulpenbollen vindt zijn weg naar Antwerpen en luidt het begin in van de Europese tulpenteelt.

.

• 1563
  • Concilie van Trente zet aanval in op protestanten.
  • Pieter Bruegel de Oude vestigt zich in de Hoogstraat in Brussel en schildert in datzelfde jaar de Dulle Griet.
  • ♣ Filips II - blijkbaar een groot natuurliefhebber - start de werken aan zijn kloosterpaleis El Escorial. De werken duren tot 1584.

Waarom focust Bruegel zo op de wereld waar vrouwen zich de baas wanen? Heeft het te maken met het jaar waarin dit schilderij tot stand komt? In 1563 regeren vrouwen over de Nederlanden, Engeland, Frankrijk en Schotland. Sinds 1559 is Margaretha van Parma landvoogdes in de Nederlanden voor Filips II, in Engeland is Elizabeth I sinds 1558 aan de macht en in Frankrijk neemt Catharina de' Medici vanaf 1560 het regentschap waar. In 1561 neemt Maria Stuart officieel de regering van Schotland op zich. Geweld, oorlog en woede zijn geen van hen vreemd.

Detail voorgevel stadhuis van Antwerpen, met Brabo op de voorgrond. De drie wapenschilden tonen 1. de Brabantse Leeuw (links), het wapen van het hertogdom waarvan deze stad de haven is, 2. het wapenschild van Filips II (midden) en (rechts) het wapenschild van het blazoen en de markgraaf van de stad met erboven de keizerlijke adelaar. Het (te grote) Mariabeeld erboven kwam er met de contrareformatie. Voorheen stond er een Brabobeeld dat beter in de nis paste.

♣ De tachtigjarige oorlog begint met de executie van Egmond en Horne, niet hier in dit park op de kleine zavel, maar op de grote markt van Brussel.

.

• 1564
  • Michelangelo Buonarroti overlijdt.
  • Johannes Calvijn overlijdt.
  • Andreas Vesalius overlijdt.
  • Oranje, Egmont en Hoorne dwingen de staatsman in dienst van de Habsburgers Antoine Perrenot de Granvelle om de Nederlanden te verlaten.

.

• 1565
  • De Turken vallen Malta binnen. De Ridders van Sint Jan en de Maltezen verdedigen het strategische eiland in de Middellandse Zee. Rome gaf het in 454 uit handen aan de Vandalen, daarna kwamen de Goten, de Byzantijnen en de de islamitische Arabieren in 870. In 1091 veroverden de Normandiërs het eiland en in 1530 schonk Karel V het de aan Maltezer Orde. In mei belegert een Ottomaanse strijdmacht van 40.000 soldaten de Kruisridders. Samen met 8.000 Maltese troepen vernietigden die de gewassen, vergiftigen ze het water en verschansen ze zich in versterkte steden. De Ottomaanse nederlaag is de beroemdste uit de eeuw. 'Niets is bekender dan de belegering van Malta' wist Voltaire.

.

• 1566
  • Rederijkersfestival in Brussel en de eis tot de erkenning van het calvinisme.
  • Hongerjaar en wonderjaar
  • Beeldenstorm. Eerste fase: de Westhoek (10-18 augustus): Steenvoorde, Dranouter, Veurne, Ieper, Wervik, Waasten (Warneton), Belle (Bailleul), Sint-Winoksbergen (Bergues), Kassel, Broekburg (Bourbourg).
  • Tweede fase: de Schelde (20-27 augustus): Antwerpen, Oudenaarde, Gent, Breda, Den Bosch, Middelburg, Amsterdam, Delft, Utrecht, 's-Gravenhage.
  • Derde fase: Noord- en Oost-Nederland (september/oktober): Leeuwarden en Groningen.
  • Eedverbond der edelen en het ontstaan van de geuzen.
  • Nostradamus overlijdt.

.

Hagepreken!

♣ Waar het protestantisme de ‘woordcultuur’ promoot, richten de katholieken zich op de ‘beeldcultuur’. Het model van de herder staat er op dat de priester de bijbel uitlegt, preekt, expliciteert aan de gelovige. Dat is zijn missie. Zo komt de gelovige niet tot een foute interpretatie. Preken en bijbelexplicitatie vragen een didactiek. In een tijd zonder film of PowerPoint vormen brandramen en baldakijnen, altaren, missalen, sculpturen en schilderijen, crucifixen, kleden en koorbanken, beelden en ornamenten het geschikte medium om verhalen te vertellen. Tussen 1520 en 1566 zijn in de Nederlanden zo'n dertienhonderd protestanten geëxecuteerd. Die onderdrukking leidt op 10 augustus 1566 in Steenvoorde tot de beeldenstorm: het oor (het woord) mag zich niet langer door het oog (het beeld) laten onderdrukken. Tijdens een hagepreek zette een predikant zijn toeschouwers aan om de beelden in het Laurentiusklooster te vernielen. En dat gebeurt als ware men was bezeten. Het is een reiniging van de visuele onrechtvaardigheid. Kalendermatig ligt de beeldenstorm perfect in het verlengde van de hagepreken. Men beseft dat de winter er aan komt en dat prediken in open lucht - en dus het uitoefenen van invloed - steeds moeilijker wordt. Wie straks in november en de maanden erna een kerk in bezit heeft, zal logistiek voordeel hebben. En zo geschiedt.

De beeldenstorm trekt van Zuid naar Noord en arglistigste plunderaars infiltreren de ordeloze bende gelovigen. Op 20 augustus gaat het interieur van de Antwerpse kathedraal aan diggelen en op 25 augustus en enkele dagen daarna treft de beeldenstorm de Pieterskerk in Leiden: "een quaet beginsel van twee manspersonen, mit geweer op de beelden slaende" zetten agitatie in gang. Burgemeester Isaac Claesz. van Swanenburg redt Het laatste Oordeel van Lucas van Leyden op het nippertje door het van de beeldenstormers te kopen en naar het stadhuis over te brengen. Nu is het te zien in het Stedelijk Museum De Lakenhal; in de kerk hangt een kopie. Als het nieuws begin september Filips II in Madrid bereikt, krijgt hij prompt een koortsaanval. In de lente van 1567 zijn de gemoederen grotendeels bedaard, maar die kunnen niet vermijden dat een jaar na het uitbreken van de beeldenstorm Fernando Álvarez de Toledo, bekend als de hertog van Alva met een leger van tienduizend soldaten en een mars van zesenvijftig dagen vanuit Italië via tussenstops in Namen (25 augustus) en het Kasteel van La Roche-en-Ardenne in Brussel arriveert, dat hij er de Raad van Beroerten installeert en er de tachtigjarige oorlog begint. Alva neemt in Brussel zijn intrek in het huis van de markiezin van Jauche op de hoek Karmelieten- en Naamsestraat en in het Paleis van Nassau dat Willem van Oranje is ontvlucht. Tegenwoordig is dit het Paleis van Karel van Lotharingen, enkel de Nassaukapel dateert uit die dagen. Alva onteigent Willem van Oranje en verkoopt de kunstschatten uit het paleis, waaronder De tuin der lusten van Jheronimus Bosch.

.

De accentverschillen tussen het protestantisme en de katholieke invulling van het Christelijke geloof zorgen voor een andere arbeidsethos en een andere culturele invulling en aldus ook een andere maatschappij. 

. 

Arbeid en de Weberthese

De arbeidsethos van de naar Nederland en Engeland gevluchte Calvinisten bestaat uit twee kernwoorden: zuinigheid en vlijt. Die eigenschappen komen zowel de Engelsen als de Nederlanders van pas, het zijn zeevarende naties en Calvinisten blijken uitstekende zeelui. Die nieuwe mentaliteit is voorwerp van correspondentie tussen kapiteins die een bemanning zoeken met werkkracht en een sober leven. Aan boord zijn dit twee onmisbare eigenschappen. Franse matrozen? Daar valt geen land mee te bezeilen: zonder kaas, worst, wijn, brood en boter functioneert een fransoos niet en gaat hij niet aan boord. Voor de Calvinist volstaan brood en water. Bij de komst van Alva vlucht er dus meer dan zuinigheid en vlijt de Scheldegrens over. Gezien hun zuinigheid beschikten de Calvinisten intussen over aardig wat spaarcentjes. Die namen ze mee en die kunnen ze investeren als het nodig is. In Engeland zal hun kapitaal in de achttiende eeuw aan de basis liggen van de Industriële Revolutie – een stoommachine kost immers handen vol geld - die in de (niet toevallig) textielsector losbarst. En gezien de Calvinistische vlijt en bedrijvigheid in de Vlaamse weefateliers, beschikken deze over een uitgebreide technologische kennis. Hun vlucht is dus voor de Zuidelijke provincies behalve een financiële aderlating evenzeer een braindrain. 

De soberheid van de protestantse kerkinterieurs staan in schril contrast met de overdadige luxe van de barok. In de Antwerpse Boromeuskerk schuift vier-maandelijks achter het altaar een ander schilderij omhoog, afwisseling om de verveling tegen te gaan. Pieter-Paul Rubens, de Sint-Annakerk in Brugge en Église_Saint-Loup in Namen: de kunst van de contrareformatie moet imponeren. Vandaag is het onderscheid tussen de katholieke beeld- en de protestantse woordcultuur nog herkenbaar. Wie ’s avonds langs de Amsterdamse grachten doolt, ziet achter de glasramen van de hoge herenhuizen de oranje gloed van het avondlicht: vrijwel elk huis beschikt over een ruime, wand vullende huisbibliotheek. Hier wonen boekenmensen. In Vlaanderen zijn huisbibliotheken een uitzondering, strips, die vind je er wel. Brussel kent zijn stripmuren, een stripwandeling en een stripmuseum, Charleroi kent Rataplan en Jommeke heeft een standbeeld op de zeedijk in Middelkerke. Sommige Nederlanders kennen dit medium niet eens.

Een ander gevolg van de gebeurtenissen in de zestiende eeuw: Vlamingen percipiëren de Hollander van boven de Moerdijk als bendig en zuinig. Boze tongen spreken zelfs over gierigheid. Ook in de rechtbank en het onderwijs dringen het katholieke en het protestantse model binnen. In Vlaanderen blijven docenten en professoren nadrukkelijk aanwezig in het klaslokaal. Aan zelfstudie, afstandsonderwijs en projectwerk heeft het Vlaamse onderwijs een broertje dood, in tegenstelling tot onze Noorderburen die elke onderwijsinnovatie als een kans grijpen. De rechtspraak in Vlaanderen blijft hiërarchisch, terwijl die in de Noordelijke Nederlanden recht toe, recht aan wordt.

.

• 1567
  • Alva maakte een einde aan de geuzentijd en laat de Citadel van Antwerpen bouwen met dwang. Tienduizenden calvinisten vluchten naar de Noordelijke Nederlanden, met een voorkeur voor de stad Leiden. Willem van Oranje verlaat Brussel.
  • In Brugge is het altaar van Michelangelo's (1475_1564) Madonna met kind zo beschadigd dat het wordt afgebroken. De steen wordt gerecupereerd in een portaal van het stadhuis. Wat er met het beeld zelf gebeurde tijdens de beeldenstorm is niet geweten. Het beeld, nu een halve eeuw oud, is onbeschadigd.
  • Hertog Alva stelt de Raad van Beroerten of de bloedraad in namens Filips II om iedereen te vonnissen deelnam aan de troebelen 1566 en de beeldenstorm. Veel van de rechters en de stafleden waren katholieke Nederlanders of Spanjaard. Door de raad deed slaan veel edelen, onder wie Willem van Oranje, op de vlucht naar Duitsland of Engeland. In de komende de vijf jaar zal de raad meer dan duizend mensen ter dood veroordelen en executeren. Een tienvoud wordt verbannen. 'Zevenstuiverslieden', ingehuurde spionnen geven de Calvinisten voor zeven stuivers aan. Na Alva's vertrek in december 1573 spreekt de Raad geen doodstraffen meer uit.
  • De Raad van Beroerten zet theoloog Dirck Volkertsz. Coornhert in de Gevangenpoort in Den Haag gevangen omwille van zijn contact met Willem van Oranje. Hij schrijft er “Boeventucht” waarin hij de zinloosheid van lijfstraffen, wraak en vergelding aankaart. Veroordeelden aan het werk te zetten kan leiden tot hun verbetering. Katholieken en Calvinisten wijzen het idee af. Coornhert vlucht na zijn vrijlating naar het buitenland. Zijn werk “Boeventucht” werd twintig jaar later gepubliceerd.

.

• 1568
  • De opstandige Graaf van Egmont en Graaf van Hoorn worden onthoofd op de Grote Markt in Brussel. Alva kijkt toe vanuit een venstertje. Hun hoofden worden op staken tentoongesteld en daarna in kisten van ebbenhout verpakt en naar het Escorial in Madrid gestuurd via de postkoerierdienst van Thurn en Taxis. Negentien andere edelen onthoofd op de Zavel.
  • Willem van Oranje zet de aanval in met een bevrijdingsleger van huurlingen (Oranjes eerste invasie).
  • Het begin, het officiële althans van de Tachtig jarige oorlog.

.

• 1569
  • Gerard Mercator maakt een onsterfelijke kaartprojectie die tot op heden gebruikt wordt: de mercatorprojectie.
  • Alva schrijft de Tiende Penning uit om zijn bezetting te financieren. De belasting leidde tot woede en de directe aanleiding voor de opstand tegen Spanje.
  • Willem van Oranje vraagt om hulp in Istanbul.
  • Op de Kortrijkse grote markt verbrandt de stadsbeul, Pieter Bailliu zes ketters op evenveel brandstapels.

.

Kijken

• BEELDFRAGMENT HAGENPREKEN, 1565-1566.
• 
  Beeldenstrom in Antwerpen en de vernieling van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal op 20 augustus (gravure Frans Hogenberg).
• 
  Egmontpaleis in Brussel.
• 
  Lamoraal van Egmont, markt Zottegem.
• 
  Granvelle.
• 
  Naar Spaans gebruik had Granvelle een dwerg aan zijn hof, afgebeeld door Anthonis Mor van Dashorst (ca. 1560)
• 
  Het paleis van Granvelle in Mechelen.
• 
  Het paleis van Granvelle in Mechelen.
• 
  Antwerpse Citadel.
• 
  Nostradamus.
• 
  Pieter Bruegel de Oude, 1568.
• 
  Pieter Bruegel de Oude, 1568.
• 
  "Liever Turks dan paaps", geuzenpenning als Turkse halve maan, symbool voor de calvinistische opstand tegen de katholieke landvoogd.
• 
  Alva in Brussel 1567. Prent uit 'de Nassausche Oorloghen' van W. Baudartius.
• 
  Volgens Wikipedia Spanje is Alva, in tegenstelling tot wat we denken, dé generaal en "één van de beste in de geschiedenis."
• 
  Mercator in 1574. Hij is dan 62.
• 
  Comte Lamoral d'Egmont 1522-1568.
• 
  Het laatste Oordeel van Lucas van Leyden ontkwam op het nippertje aan de beeldenstorm.
• 
  Horne, in Johannes Gysius, Oorspronck ende voortgang der Nederlandtscher beroerten, 1616.
• 
  De hertog van Alva arresteert Egmont en Horne.
• 
  Gravure van de onthoofding afgedrukt in 1616.
• 
  Gravure van de onthoofding uit 1570 afgedrukt in 1869.

.

.

De jaren zeventig

Columbus bracht de syfilis naar Europa. Ergens in de zestiende eeuw (ik kon niet achterhalen wanneer) zorgt de ontdekking van Guaiacum voor een zekere genezing of verlichting van de pijn. Deze kopergravure dateert uit de jaren 1590-1595

.

♥ BEELDFRAGMENT TACHTIG JARIGE OORLOG 2 (11.36 Min.)

.

Na de Bartholomeusnacht verspreidt zich een golf van geweld over Frankrijk.

.

De Martelaren van Gorcum zijn negentien katholieke religieuzen en seculiere priesters die om hun geloof door de watergeuzen in 1572 zijn vermoord in Den Briel. Hun relieken liggen in de Sint-Nicolaaskerk in Brussel.

.

• 1570
  • Den Haag brengt 33 straatlantaarns aan in de binnenstad.

.

• 1571
  • Bij de Slag bij Lepanto stoppen Genuezen en Venetianen de Ottomaanse opmars. Miguel de Cervantes kan na de krijgsverrichtingen zijn linkerarm niet langer gebruiken. Nu de Turkse macht in de Middenlandse zee gebroken kunnen de Turken de geuzen geen hulp bieden in hun strijd tegen de Spanjaarden, waar Willem van Oranje om had gevraagd. De geuzen houden er de slogan 'Liever Turks dan paaps' aan over.

.

• 1572
  • Tijdens de Bartholomeusnacht of de Parijse bloedbruiloft worden de hugenoten uitgemoord. Filips II is tevreden.
  • Executie van de laatste Inca-heerser, Túpac Amaru. Ziektes verwoesten de inheemse bevolking tijdens de (Columbiaanse uitwisseling).
  • Op 1 april landen de watergeuzen in Den Briel. Ze zijn uit Engeland verbannen en starten nu de Hollandse en Zeelandse opstand tegen Spanje. In juli executeren ze 19 priesters die de geschiedenis ingaan als de martelaren van Gorcum.

.

• 1573
  • Beleg van Alkmaar 'In Alkmaar begint de zege' is een gezegde dat op dit jaar teruggaat. Dankzij het water was dit de eerste stad die de Spanjaarden sinds het begin van de tachtigjarige oorlog niet in handen krijgen sinds Alva. De herfstregen overwon het leger van Frederik van Toledo, een zoon van Fernando Álvarez de Toledo. Alkmaar is een waterig gebied, dat valt uit de naam af te leiden: een 'alk' is een watervogel verwant aan de pinguin en 'maar' staat voor moeras. Het centrum van Alkmaar is zeventiende-eeuws.
  • Alva houdt het voor bekeken en verlaat de Nederlanden.
  • De oudst bekende Nederlandse donderbus stamt uit dit jaar.

.

• 1574
  • Slag bij Reimerswaal: Spaanse hoofdvloot verslagen.
  • Middelburg in handen van Oranje.
  • In Den Haag (een stad zonder vesting) strijden prinsgezinden en Spanjaarden, Hagenaars vluchten.
  • De Spanjaarden geven het beleg van Leiden op.

.

• 1575
  • Spanje is bankroet.
  • Na de opstand komen alle universiteiten in Spaans/katholiek gebied te liggen. Leiden richt haar universiteit op.

.

• 1576
  • Omdat Filips II, de koning van Spanje zijn troepen niet betaalt, gaan ze muiten. Op 15 juli breekt op het eiland Schouwen een oproer los. Ze plunderen en zakken naar Brabant af. Het land raakt in paniek naarmate de bende groeit. Via Herentals, Mechelen, Brussel, Grimbergen bereiken ze Aalst, dat ze innemen. In Vissenaken, tussen Tienen en Leuven vermoorden ze zonder veel moeite een burgerwacht van tweeduizend studenten, boeren, burgers en edellieden zonder militaire ervaring. De rijke havenstad Antwerpen wordt hun ultieme doelwit. Antwerpen geniet op dat ogenblik een Oosterse weelde. De kooplui, makelaars en scheepskapiteinen zijn er schatrijk en hebben koningen onder hun schuldenaars. Nu Brugge geen economische betekenis meer heeft, is Antwerpen de stapelplaats van Europa. Ter Beurze hoort men Spaans, Portugees, Florentijns, Duits, Engels, Deens, Hollands en Frans en dragen welgestelden de meest vreemde kostuums. Daar vermoorden de Spanjaarden zevenduizend inwoners, het gaat de geschiedenis in als de Spaanse Furie.
  • Pacificatie van Gent.
  • De pest velt de kunstschilder van de hoogrenaissance Titiaan (°1487) op een indrukwekkend hoge leeftijd.
  • De beroemde Italiaanse arts, hoogleraar en wiskunde- en dobbelfanatieker Girolamo Cardano (°1501) overlijdt. Naar hem is de cardanaandrijving, de Formule van Cardano en het cardanrooster genoemd. Het rooster is een vorm van steganografische tekstversleuteling in de cryptografie en genereert verborgen berichten in normale tekst. In 2003 gebruikte computerwetenschapper Gordon Rugg dit om een tekst te maken, vergelijkbaar met het laat-middeleeuwse Voynichmanuscript.
  • In Kortrijk wordt Roelant Savery (⁺1639) geboren.
  • Plantijn geeft zijn drukkerij een naam: De Gulden Passer. Uit angst voor de Spaanse Furie neemt hij de wijk naar Leiden en gaat er in de Vrouwensteeg wonen. Hij wordt er drukker aan de universiteit en bij de Staten-Generaal.

.

• 1577
  • Er breekt een veilige tijd aan voor de protestanten (de zogenoemde Pacificatie van Gent) na de calvinistische staatsgreep in vele delen in Vlaanderen. Spaansgezinde gezagsdragers worden gevangen gezet. Gent roept zich na de staatsgreep van de radicalen Jan van Hembyze en François van Ryhove uit tot Republiek. De stad beheerst Vlaanderen en haar terreur richt zich tegen de oude geestelijkheid en hun heiligdommen. Simon Stevin keert terug naar Brugge, Marnix van Sint Aldegonde en Willem van Oranje keren terug in Brussel waar een oranjegekte ontstaat. Na de inname van de Citadel van Antwerpen zal Antwerpen het komende decennium de anti-Spaanse opstand leiden. In Brugge houden de calvinisten stand tot 1584. Katholieke plechtigheden zijn er verboden.

.

• 1578
  • Geuzen ontzetten Leiden.
  • Vanaf 12 februari zetelen staatsen en calvinisten in het Kortrijkse stadhuis.
  • Calvinisten pogen om de prostitutie in de Amsterdamse De Wallen - een bruisende zeemansstad sinds de 14de eeuw - te verbieden.
  • Jan Baptist Houwaert, een revolutionaire rederijker wordt minister van Financiën in Brabant en Willem van Oranje luitenant-generaal.

.

• 1579
  • De Unie van Atrecht (Spaanse trouw) en de Unie van Utrecht (Oranje) beëindigen de Pacificatie van Gent. Waarop volgen: Slag bij Borgerhout, het beleg van Maastricht, de inname van Valkenburg en Dalhem door Alexander Farnese, een Schermersoproer in 's-Hertogenbosch ten voordele van de katholieken, Gent roept zichzelf uit tot republiek en de slag om Baasrode.
  • Menen ingenomen door calvinisten.
  • Olivier van den Tympel krijgt de leiding over de Brusselse republiek en schrijft zijn Burgermanifest.

.

• 1580

Bij de listige inname van Kortrijk zijn er aan de Rijselpoort en op de Grote Markt gevechten. Voor de protestanten is het te laat. Kortrijk valt zoals in 1382 ten prooi aan gruwel en wreedheid. De protestantse predikant Fransciscus Lansbergen klimt over de stadsomwal en slaat op de vlucht. Simeon van Torre wordt zijn baard uitgetrokken en sterft in een kerker. De calvinistische Wouter Wilge verstopt zich maandenlang tot men hem vindt: de pijnbank en de galg wachten hem op nadat hij blijft weigeren het protestantisme af te zweren. Na de inname worden alle volwassen mannen op het stadhuis gevraagd trouw aan de koning te zweren. Wie dit weigert wordt verbannen, waarop duizenden inwoners Kortrijk en hun bezittingen achterlaten om zich te vestigden Haarlem. Het jonge kind Roelant Savery is een van hen. Priester Jacob Tsantele keert terug als deken van de Onze-Lieve Vrouwekerk.

• • De listige Inname van Kortrijk in de nacht van 26 februari door de katholieke malcontenten. De Kortrijkse protestanten verzoeken met een brief om versterking. Emanuel Filibert van Lalaing krijgt de brief in handen en leidt zijn troepen op het verwachte tijdstip zonder problemen de stad binnen.

.

.

Kijken

• 
  Roelant Svery, geboren in 1576 in Kortrijk.
• 
  Simon Stevin ontvlucht Brugge. Als calvinist?
• 
  Na de Slag bij Lepanto, een van de grootste zeeslagen uit de wereldgeschiedenis tegen het Ottomaanse Rijk kan Filips II zich concentreren op de Nederlandse Opstand.
• 
  Bartholomeusnacht
• 
  Sommige Spaanse soldaten ontvingen al 2,5 jaar geen soldij.
• 
  De muiters roepen Sint-Jakob aan met de leuze: Moord, verkracht, brand, plunder en dringen woningen binnen.
• 
  De muiters doden de bewoners, stelen, verkrachten en slaan mannen het hoofd in. Honden drinken uit de bloedplassen.
• 
  Titiaan overlijdt in 1576; Deze Venus van Urbino dateert uit 1538.
• 
  Utrecht en Atrecht
• 
  Jan van Diepenbeeck schildert de schermersoproer.
• 
  Alexander Farnese.
• 
  Rafael Bombelli las het werk van Girolamo Cardano (prent) en legde de grondslag voor de complexe getallen.

.

.

♣ De jaren tachtig

Willem van Oranje als de antithese van Filips II: de prins en de koning, de protestant en de katholiek, de extravert en de introvert.

.

1580

• De Spaanse koning Filips II wordt koning van Portugal.
• Elsevier in de universiteitsstad Leiden. Leiden is een magneet voor Calvinisten. Simon Stevin en Plantijn volgen.
• In Antwerpen organiseert stadhouder Willem van Oranje een godsdiensttelling: 33% is Calvinist, 17% Lutheraan en 50% Katholiek.

.

1581

• Simon Stevin trekt naar Leiden en sticht er een ingenieursschool voor vestingbouw, dijkenbouw en civiele bouwkunde. Stevin is overtuigd dat wetenschap ten dienste van de maatschappij staat, vandaar zijn keuze voor de volkstaal.
• Rechtsgeleerde Joos de Damhouder overlijdt. Hij is begraven in de Onze-Lieve-Vrouwekerk (Brugge).
• Brusselse beeldenstorm.

.

1582

• Plantijn op de vlucht naar Leiden.
• De invoering van de de gregoriaanse kalender door paus Gregorius XIII schrapt tien dagen uit de kalender en maakt de tijdrekening nauwkeuriger. Op donderdag 4 oktober 1582 volgt vrijdag 15 oktober.
  • Vijf oktober 1582 bestaat niet.
  • Zes oktober 1582 bestaat niet.
  • Zeven oktober 1582 bestaat niet.
  • Acht oktober 1582 bestaat niet.
  • Negen oktober 1582 bestaat niet.
  • Tien oktober 1582 bestaat niet.
  • Elf oktober 1582 bestaat niet.
  • Twaalf oktober 1582 bestaat niet.
  • Dertien oktober 1582 bestaat niet.
  • Veertien oktober 1582 bestaat niet.

Bij de niet katholieken in Europa stuit dit besluit op verzet. Engeland houdt zijn verzet meer dan een eeuw vast en loopt op een gegeven moment meer dan elf dagen achter op het continent.

.

♣1583

• Willem van Oranje verlaat Antwerpen.
• Een kapelaan van Filips II die dicht bij de tuin van het Escorial leeft, een zekere Montanus correspondeert met Christoffel Plantijn en bestelt een aanzienlijke partij zeldzame knollen, zaad en bollen.

.

1584

• De Engelsen laten zich (in tegenstelling tot de Spanjaarden en de Portugezen) in met het Amerikaanse verhaal. Bijna een eeuw geleden, in de jaren negentig van de vijftiende eeuw verdween John Cabot en zijn kleine vloot spoorloos. Nu vraagt de vurige, eigenzinnige en protestantse koningin van Elisabeth van Engeland (de opvolgster van de diep katholieke Mary, ooit gehuwd met Filips II) of ze er goed aan doet kolonies aldaar te vestigen. Haar Engelse verovering zou een andere strategie volgen dan de Spaanse. Die van Iberia kwamen als mannelijke militairen, zonder vrouwen en namen de indiaanse vrouwen tot zich en kweekten Mestiezen. Zestig jaar eerder, in 1523 zette Cortez een zoon op de wereld. Het precedent dat leidde tot een 'kastensysteem' gebaseerd op huidskleur. Bovendien blonken de Spanjaarden uit in martelzucht, wreedheden en repressie. De Engelsen brachten hun vrouw en hun gezin naar Amerika. Zij kenden enkel zwart of blank. Hun imago zouden ze danken aan een propagandastrijd waarbij ze zichzelf in de kijker werkten als hoffelijk en strevend naar vrijheid.
• Beleg van Antwerpen.
• De prins van Parma neemt Gent in. Ruim vierduizend calvinisten wijken uit naar de Zeven Verenigde Provinciën.
• Balthasar Gerards vermoordt de prins Willem van Oranje, gekend als Willem de Zwijger. Gerards wordt na een achtervolging veroordeeld tot de zwaarste lijfstraf die er is:

Zijn rechterhand waarmee hij het moorddadige feit gepleegd heeft, zal met een gloeiende tang afgeknepen worden; vervolgens zal men met gloeiende tangen op verscheidene plaatsen op zijn lichaam het vlees afknijpen tot op het bot. Vervolgens vierendele men hem levend waarna het hart uit zijn borstkas gesneden en hem in het gezicht geworpen zal worden. Ten slotte zal men zijn hoofd afhakken waarna zijn vier uiteengetrokken delen op de Haagpoort, Oostpoort, Ketelpoort en de Waterslootsepoort tentoongesteld dienen te worden. Zijn hoofd moet op een staak gespietst en vervolgens bij het voormalige huis van de prins geplaatst worden.

.

1585

♣ In 1585 overlijdt de plantkundige Rembert Dodoens. Het gemeentelijk domein van Schilde nabij Antwerpen is een historische kasteeltuin met een vijver, oranjerie, bossen, een bloemen- en insectentuin en de Dodoenstuin als blikvanger. Het gaat om een reconstructie van een 16e-eeuwse renaissancetuin zoals Rembert Dodoens die beschrijft in zijn Cruydeboeck dat verscheen in 1554. Vanaf 1541 is Dodoens stadsgeneesheer in Mechelen en erg geïnteresseerd in plantkunde ter ondersteuning van zijn praktijk. Tussen 1575 tot 1578 is hij hofarts van keizer Maximiliaan II in Wenen. In deze jaren reist hij in het gevolg van de keizer en ontdekt nieuwe planten in Oostenrijk, Hongarije en Duitsland. In 1583 laat hij zijn verzamelde ideeën drukken bij Christoffel Plantijn onder de titel Stirpium historia pemptades sex. Een jaar eerder, in 1582 krijgt hij een leerstoel in Leiden als hoogleraar geneeskunde. Na drie jaar docentschap overlijdt hij. Hij is in de Pieterskerk aldaar begraven.

• Einde van de Brusselse republiek op 10 maart.
• Farnese verovert na een beleg dat meer dan een jaar duurt, Antwerpen. Na de Val van Antwerpen wordt Amsterdam wereldhaven.
• Plantijn keert terug naar Antwerpen.
• De helft van de Antwerpenaren vlucht naar Duitsland, Frankrijk en Engeland en Holland. Onder hen belangrijke Vlamingen: Willem Usselincx, de latere stichter van de West-Indische Compagnie, Simon Stevin, Joost van den Vondel, de geleerde en bibliothecaris Daniël Heinsius van de universiteitsbibliotheek Leiden, Marnix van Sint-Aldegonde, een schrijver, diplomaat en raadgever van Willem van Oranje. Het bevolkingscijfer daalt tot 45.000.

.

1586

• Prins Maurits verovert de stad Axel op de Spaansen.
• De katholieke bevolking vlucht naar Gent.

.

1587

• Dirck Volkertsz. Coornhert publiceert zijn twintig jaar oude boek dat hij in de gevangenis in Den Haag schreef: Boeventucht ofte middelen tot mindering der schadelijke ledighgangers.
• De katholieke Maria Stuart onthoofd na een poging tot staatsgreep.
• Aanleg Botanische tuin in de universiteitsstad Leiden.
• De Republiek 'sluit' de Schelde en vernedert militair en economisch de Spaanse koning en de Zuidelijke Nederlanden. Antwerpen compenseert zich cultureel als rooms-katholiek bolwerk van de contrareformatie en de barok met de 'grote drie': Rubens, Jordaens en Teniers.

.

1588

• De Spaanse vorst, Filips II wil Engeland opnieuw katholiek maken en onderneemt actie.
• De latere Engelse filosoof Thomas Hobbes (⁺1679) wordt op 5 april in Westport (Wiltshire) geboren als de Spaanse Armada van de Spaanse koning op Engeland afstevent. De gebeurtenis zal Hobbes later doen zeggen: 'Fear and I were Twins.' De barensweeën van zijn moeder moeten op hem als ongeboren kind indruk hebben gemaakt. De 'gewapende vloot' (= Spaans voor Armada) van honderdvijftig Spaanse oorlogsbodems wil Engeland binnenvallen door een invasieleger te begeleiden dat op schuiten van Vlaanderen het Kanaal oversteekt. Het plan mislukt omwille van een Nederlandse havenblokkade waarop Engelse vloot de wachtende Armada uiteen slaat. De Armada raakt zo beschadigd ze via een omweg rond Schotland naar Spanje terugvaart.
• ♣ De oudst bekende afbeelding van de aardappel wordt bewaard in het prentenkabinet van het museum Plantin Moretus in Antwerpen en in de Mechelse commanderij van Pitzemburg / de Hortus Botanicus van Mechelen plant Carolus Clusius (Atrecht, 1526-Leiden 1609), een Franstalige arts en botanist aardappelen. Ook de tulp begeestert hem. In de negentiende eeuw maakt de Société Royale d'Horticulture van deze botanische tuin een landschapstuin. Het prieel en de oranjerie verdwenen na WOII, het in 1862 onthulde standbeeld van de plantkundige Rembert Dodoens (1517-1585) staat er nog. Wie het standbeeld maakte is mij nog onduidelijk: ik vond de onbekende Joseph Tuerlinckx (1809-1873), een man uit Mechelen en de Duitse landschapsarchitect en in Brussel overleden Louis Fuchs (1818-1904).

.

♥ BEELDFRAGMENT TACHTIG JARIGE OORLOG 3 (9.31)

.

• 1589
  • Christoffel Plantijn overlijdt. Hij is 69 jaar.

.

.

Kijken

• 
  Dodoens
• 
  Dodoens
• 
  Dodoens standbeeld in Mechelen.
• 
• 
  Dodoens in Schilde, waar hij zijn Cruydenboeck schonk aan...
• 
  "Opera omnia" - heruitgave van Joos de Damhouder in 1646.
• 
  "De aanbidding der herders" uit 1574 door Pieter Pourbus; links: Joos de Damhouder en zijn zonen; rechts: Louise de Chantraines met haar dochters.
• 
  Tachtigjarige oorlog, situatie in 1583.
• 
  Marnix van Sint-Aldegonde.
• 
  Maria Stuart onthoofd in 1586.
• 
  Leidse Hortus 1610 (Woudanus).
• 
  Universiteitsbibliotheek Leiden, 1610.
• 
  Atlas de Wit 1698, Leiden Kruythoff.
• 
  Palazzo Farnese, Rome (1589).
• 
  Christoffel Plantijn.
• 
  Thomas Hobbes.
• 
  Leviathan door Hobbes.
• 
  De Spaanse Armada voor Engeland.

.

.

De jaren negentig

.

Zonder slaven geen plantages, zonder plantages geen kolonie, zonder kolonie geen industriële revolutie en zonder industriële revolutie geen imperium.

— Césaire & Datta, geciteerd in Het rijk van de schaarste, door Hans Achterhuis.

.

♣ Malleus Maleficarum, Lyon, een uitgave uit 1669. De oorspronkelijke Malleus is geschreven kort na het ontstaan van de boekdrukkunst. Deze uitvinding zorgde mee voor de popularisering van het boek. Dit decennium kenmerkt zich door de heksenverbrandingen die in Vlaanderen hun hoogtepunt bereiken en dat tot 1610. Tussen 1590 en 1610 zijn er 250 verbrandingen in twintig jaar tijd. Wat heksen met tuinieren te maken hebben? Hun medicinale kruiden halen ze toch van ergens?

Het Amsterdamse rasphuis is een tuchthuis waar gestrafte mannen hout raspen om tot inkeer te komen. In plaats van misdadigers te straffen probeert men hen orde en regelmaat bij te brengen. Op de ingangspoort staat: 'Wilde beesten moet men temmen.' Gestrafte vrouwen gaan aan het werk in het Spinhuis. Het rasphuis vindt onderdak in een voormalig Clarissenklooster aan de Heiligeweg (nu is het een winkelcentrum, de Kalverpassage). Hout van de brazielboom uit Brazilië raspen ze tot een textielverfpoeder. De heropvoedingsidee van de dwangarbeid komt tot stand door de ideeën van C.P. Hooft (de vader van P.C. Hooft) en Dirck Volkertsz. Coornhert. Al snel krijgt het Rasphuis een economische functie: de goedkope arbeid komt centraal te staan en het het pedagogische effect gaat verloren. Een geheime afdeling geeft onderdak aan losbandigen of krankzinnigen, opgesloten door hun familie. Een bekende gevangene is de in 1668 opgesloten Verlichtingsdenker Adriaen Koerbagh. Niet gewoon aan dit soort regime sterft hij in 1669.

.

1590

• Leiden, waar veel Vlaamse protestanten en intellectuelen hun toevlucht zoeken, richt zijn eerste Anatomisch theater in. Deze interesse voor het menselijk lichaam valt samen met de start van de Hortus botanicus in de stad.

.

1591

• Voltooiing van de Rialtobrug in Venetië.

.

1592

• Jan Huygen van Linschoten is terug in Nederland en publiceert de "geheime" Portugese zeeroutes naar Oost-Indië. De Gouden Eeuw is niet veraf.
• ♣ Even voor zijn overlijden stuurt de botanist Ogier Gisleen van Busbeke (1521/22-1592) uit Zuid-West-Vlaanderen, tulpenzaden aan Carolus Clusius, die een jaar later hoogleraar in Leiden zal worden en directeur van de pas aangelegde Hortus Botanicus. Busbeke reist in de jaren vijftig en zestig als gezant van de Oostenrijkse koning naar het door de Turken bezette West-Hongarije, hij logeert in Turkse hotels, komt in Adrianopel en Constantinopel. Daar verscheept hij antieke teksten naar Europa. Zijn reis beschrijft hij in Vier brieven over mijn gezantschap in Turkije dat postuum wordt (her)uitgegeven. Daarin meldt hij (als eerste?) de tulp. 'Op onze tocht door deze streken werd ons overal een geweldige hoeveelheid bloemen aangeboden: narcissen, hyacinten en bloemen die de Turken 'tulipan' noemen. De tulp heeft nagenoeg geen geur, zij is geliefd om haar kleurschakeringen en haar schoonheid.'

.

1593

• ♣ Carolus Clusius plant in de Hortus botanicus Leiden de eerste tulp. De botanische tuin verhoudt zich tot de plantage zoals de Engelse tuin zich verhoudt tot de Franse. Het is these en anti-these uit de 16de en de 17de eeuw. De plantage kenmerkt zich door slavernij en gewelddadige onderdrukking, afzondering, uit het licht van de massa, opbrengst, monocultuur en macht terwijl de Botanische tuin voor vrijheid, openheid, multicultuur, experiment en wetenschap staat. Niettemin zijn het twee kanten van eenzelfde medaille: die van het opkomende kapitalisme, met winstmaximalisatie enerzijds en uitbuiting anderzijds.Sommige Nederlandse steden kennen een buurt met de naam 'Plantage'. In Leiden en Amsterdam gaat het om een groene bourgeoisiebuurt. In de Amsterdamse Plantage liggen de Hortus Botanicus en dierentuin Artis.
• Giuseppe Arcimboldo overlijdt. Hij laat een ongezien oeuvre na.
• In Londen breekt de pest uit. Een telling registreert 11.503 slachtoffers, het is een onderschatting. Veel gezinnen geven de sterfgevallen niet aan uit de angst opgesloten te worden door de overheid. Londenaren die naar het platteland vluchten, worden door boeren met hooivorken terug gestuurd.

.

1594

• Tintoretto, de Italiaanse schilder overlijdt.
• Orlando di Lasso, de componist overlijdt.
• Gerard Mercator, de cartograaf overlijdt.

.

1595

• Mercators Noordpoolkaart toont een noordelijke doorgang naar andere continenten. Hudson slaagt niet in die ambitie. Hij ontdekt New York in september 1609 en vaart de stroom op die nu zijn naam draagt, de Hudson.

.

1596

• Albrecht van Oostenrijk arriveert als landvoogd in Brussel en op 7 mei staat hij drie hoeren toe per compagnie van tweehonderd man in de garnizoenstad Brussel. De vrouwen zijn ingeschreven als wasvrouw en mogen niet minderjarig zijn.
• In Touraine wordt Rene Descartes in een welstellend milieu geboren. Hij zal een opleiding genieten in het Jezuïetencollege van La Flèche. Hij verlaat het college in 1614.
• Shakespeare schrijft zijn 'Romeo en Julia', een geschiedenis van twee steenrijke rivaliserende families in Verona. Baz Luhrmann regiseerde in 1996 de relatief onbekende Leonardo DiCaprio en Claire Danes.
• In Amsterdam start het Rasphuis en toont een juridische omslag.

.

1597

• Slag bij Turnhout, Maurits van Nassau verslaat de Spaanse ruiterij.

.

1598

• Het Het Edict van Nantes geeft de Hugenoten burgerrechten. Het zal geen eeuw stand houden. In 1685 beëindigt het Edict van Fontainebleau (1685) onder de regering van Lodewijk XIV dit edict.
• De oudste zoon van Willem van Oranje komt vrij. Alva nam hem als gijzelaar mee naar Spanje na de beeldenstorm in 1566. Zijn halve leven bracht hij door in gevangenschap. Zijn jongere halfbroer, Mauritis nam intussen de rebellenrol van hun vader over.

.

.

Kijken

• 
  Ogier Gisleen van Busbeke
• 
  De Halve Maan van Hudson.
• 
  Spionage: Jan Huygen van Linschoten.
• 
  Mercators Noordpoolkaart uit 1595 toont een noordelijke doorgang naar andere continenten.
• 
  De Italiaanse barokmeester Caravaggio schildert Bacchus.
• 
  Zelfportret
• 
  Rudolf II
• 
  The Greengrocer
• 
  Greengrocer
• 
  Fruitmand
• 
  De kok
• 
  The Waiter
• 
  The Librarian
• 
  The Jurist
• 
  Powietrze
• 
  Fire
• 
  Earth
• 
  Water
• 
  Lente
• 
  Zomer
• 
  Herfst
• 
  Winter
• 
  Zomer
• 
  Lente
• 
  Winter
• 
  Lente
• 
  Zomer
• 
  Lente
• 
  Winter
• 
  Lente
• 
  Zomer
• 
  Winter
• 
  De vier seizoenen in één hoofd
• 

.

.

De zeventiende eeuw onder Albrecht en Isabella

Toen de Spanjaarden en Portugezen samen de Nederlandse handelaren de toegang ontzegden tot de haven van Lissabon (via welke zij lange tijd aan Aziatische goederen waren gekomen, die ze vervolgens in Europa verhandelden) namen de handelaren drastische maatregelen, ze laadden hun vaartuigen vol kruid en kanonskogels en trokken rechtstreeks naar de oorden waar de Iberiërs hun handel haalden, de Oost-Indische archipel, via de zuidelijke route meer dan een jaar varen. Daar schoten ze hun kanonnen leeg op de militaire handelsposten van de Portugezen en ze namen deze in, en maakten ze aldus Java, Sumatra en het Maleisische schiereiland tot de buitenposten van hun rijk. Toen de succesvolle vloot in 1599 terugkeerde, met laadruimen vol gepakt met 600.000 pond peper en evenveel nootmuskaat, kruidnagel en andere specerijen waren de Amsterdammers verbijsterd over zoveel rijkdom, in de hele stad luidden de kerkklokken en de opkomst van een wereldmacht kon beginnen.

— RUSSEL SHORTO. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York, Forum, Amsterdam, 2015, p. 41-42.

Albrecht VII van Oostenrijk (1559—1621) was landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden.

Citadel van Kortrijk, nu: Het Plein

De 17e-eeuwse Italiaanse stad Palmanova ligt 27 meter boven zeeniveau en ontstond op de voor Venetië symbolische datum 7 oktober 1593 (de verjaardag van de Slag bij Lepanto en herdenking patroonheilige Sint Justine. De vesting begrensde het Turkse rijk. De Italianen waren meesters in de vestingsbouw. In het midden ligt een plein met witte beelden op de straathoeken.

.

Laatste jaren van de eeuw

.

• 1598
  • De Franse koning Hendrik IV ondertekent het Edict van Nantes en garandeert de protestantse hugenoten godsdienstvrijheid.
  • Filips II bepaalt in de Akte van Afstand in de hoop de opstand te eindigen, dat de Nederlanden bij zijn dood niet overgaan op zijn zoon, maar op zijn dochter.

.

• 1599
  • Geboorte van Antoon van Dyck, Rubens' leerling
  • Shakespeare schrijft The Tragedy of Julius Caesar.
  • Caravaggio schildert Judith onthoofdt Holofernes.

.

Kijken

• 
  Paus Nicolaas V door Rubens.
• 
  Hendrik IV (1553–1610) was koning van Frankrijk van 1589 tot 1610 en bekeerde zich tot het protestantisme. Als hugenoot was hij betrokken bij de Hugenotenoorlogen; hij ontsnapte aan een moordaanslag van de Bartholomeusnacht.
• 
  Judith onthoofd Holofernes (Caravaggio)

.

.

Een nieuwe eeuw

Het uitzeilen van de Oost-Indiëvaarders, geschilderd door Hendrick Cornelisz Vroom in 1600.jpg

Slag bij Nieuwpoort door Nicaise De Keyser.

Musketiers en piekeniers, vesting Bourtange. De piekenier vecht in een dichte formatie en vormt een woud van pieken tegen de ruiters. Piekeniers worden in de 17e en begin 18e eeuw ondersteund met musketiers met voorladers. Die dragen een helm en een half harnas in de eerste rijen en zijn bewapend met een degen omdat het laden van het musket te lang duurt. Eind 17e eeuw komt de bajonet waardoor de musketier piekenier wordt. In West-Europa verdwijnt de piek na 1715. De training en de uitrusting van een ridder (of de Samoerai in Japan) en de boogschutters waren kostelijk en duurden jaren. Een musketiersopleiding verloopt snel, enkele weken volstaan dankzij de exercitie. Maurits van Oranje-Nassau laat eind 16e eeuw zijn soldaten gecoördineerd marcheren, laden, aanlegden en vuren. Vooral het salvo blijkt effectief tegen de infanterie. Tegen de ruiterij is de tactiek minder effectief vanwege de lage vuursnelheid. Hierdoor blijven musketiers in de buurt van piekeniers. Musketierbrigades tellen drieduizend eenheden die elkaar in drie ploegen afwisselen met een beurtelings salvo. Het opleiden van een musketier is niet alleen kort en goedkoop. Waar de ridder zich het hakken en het autonoom functioneren eigen maakt, is de musketier onderworpen aan de overgave aan de discipline en het bevel. Enkel zo zijn musketten effectief. De eerste musketiers gaan 'eerloos' door het leven. In Europa functioneert het musket als oorlogswapen van 1530 tot eind zeventiende eeuw. De snaphaan, een vergelijkbaar wapen met een vuursteenslot, vervangt het.

.

.

♦ BEELDFRAGMENT VERENIGDE OOST INDISCHE COMPAGNIE (19.45 Min.)

.

♥ BEELDFRAGMENT VERENIGDE OOST INDISCHE COMPAGNIE (40.36 Min.)

.

• 1600
  • Slag bij Nieuwpoort.
  • (Ca.) Johann Schult is de uitvinder van de tandspiegel.

.

• 1601
  • Beleg van Oostende start.
  • Engeland neemt de Armenwet aan en maakt armenzorg tot staatszaak.

.

• 1602
  • Nederlandse kooplui verenigen zich in de VOC. Dit zien historici vaak als startpunt van de Hollandse Gouden eeuw (een begrip dat sinds september 2019 ter discussie staat), die Gouden eeuw duurt tot het rampjaar of tot de afloop van de Hollandse Oorlog.

.

• 1603
  • In Tielt bezwijkt Tanneke Sconyncx, een boerin na een half jaar gevangenschap met scherp verhoor.
  • In La Flèche stichten Jezuïeten met goedkeuring van de Franse koning Henrik IV een veelzijdige school. René Descartes is er waarschijnlijk de beroemdste leerling.

.

• 1604
  • Oostende capituleert voor Ambrogio Spinola, een kwart miljoen protestanten ontvluchten Zuidelijke Nederlanden.
  • Karel van Mander publiceert zijn Schilder-boeck waarin hij de biografie van schilders uit het verleden als uit zijn tijd beschrijft. Het boek is geïnspireerd op Giorgio Vasari's kunstenaarslevens uit 1568.

.

• 1605
  • Miguel de Cervantes publiceert Don Quijote: de riddertijd is voorbij.

.

• 1606:
  • Oost-Huis (Amsterdam) in gebruik.

.

• 1607
  • Jamestown is de eerste permanente basis van de Britten in de Nieuwe Wereld. Ze dopen het tot New England.

.

• 1608
  • Verrekijkerdemonstratie. Maurits van Oranje ziet tot zijn verbazing de kerkklok van Delft.

.

• 1609
  • In Parijs zijn pas uitgevonden optische instrumenten te koop.
  • Johannes Kepler publiceert zijn eerste wet over de beweging van de planeten.
  • Galilei toont zijn eerste telescoop aan een publiek.
  • Henry Hudson brengt voor de Nederlandse VOC Manhattan in kaart en ontdekt dat de pelzenhandel lucratief is. Hudson leidt Nederlandse handelsschepen naar het gebied, voorlopig zonder permanente nederzettingen.

.

.

Kijken

• 
  Citadel Palmanova.
• 
  Landvoogdes Isabella
• 
  Isabella van Spanje - atelier van Frans Pourbus (II)
• 
  Buskruit maakt een einde aan de riddertijd.
• 
  De Emmaüsgangers van Caravaggio uit 1601.
• 
  Hertog van Lerma van Peter Paul Rubens uit 1603.
• 
  Bloemenbouket van Jan Brueghel de Oude uit 1603.
• 
  Werk van Jef Claerhout in Tielt: Tanneken stijgt ten hemel. Het kneveltouw slingert rond de paal waarlangs ratten lopen.
• 
  Spinola (links) boven de door hem veroverde steden.
• 
  Michiel Jansz van Mierevelt schildert Ambrosio Spinola.
• 
  Oost-Indisch Huis Oude Hoogstraat, Amsterdam door Hendrick de Keyser.
• 
  Der Herbst van Abel Grimmer uit 1607.
• 
  De onthoofding van Johannes de Doper (Caravaggio).
• 
  Scaldis et Antverpia van Abraham Janssens uit 1609.
• 
  Rubens en zijn vrouw omstreeks 1609.
• 
  Een musketier, begin 17e eeuw. Het opleiden van een musketier is anders dan die van de ridder.
• 
  Eerste aanwijzing voor het hanteren van het musket.
• 
  Kaart van Vlaanderen uit 1609.

.

.

♣Tienerjaren

Kaart van De Lavaux uit de 18e eeuw toont de plantages in Suriname. Ook in Cariben en op het Amerikaanse vasteland kwamen gewassen in monocultuur: suikerriet, koffie, thee, bananen, soja, ananas, aloë vera, teakhout, cacao, coca, hennep, opium en tabak zijn op grote schaal gekweekt in de 16de en de 17de, de 18de en tot diep in de 19de eeuw door Portugezen, Spanjaarden, Engelsen, Fransen, de Nederlanders en de Belgen. Reacties bleven lang uit, tot John Henry Newton in 1772 Amazing Grace, de bekende christelijke hymne schreef of tot Harriet Beecher Stowe in 1852 De hut van Oom Tom schreef of Eduard Douwes Dekker in 1859, berooid in Brussel, Max Havelaar publiceerde.

♣ Roelant Savery schildert het rijke bloemenboeket in een berkemeyer in een boogvormige nis. Het bestaat uit lis en zeldzame bloemen uit de 17de eeuw: de apothekersroos, akelei, ridderspoor, de tulp, de Turkse lelie, egelantier en cyclaam. Het driekleurig viooltje is populair in die dagen. Shakespeare gebruikt het omstreeks 1600 in zijn A Midsummer Night's Dream en laat er Oberon een liefdesdrank van maken. De achtergrond is een trompe-l'oeil marmerimitatie met de koperen nagels die het werk aan een muur hangen. Barsten en twee vliegen op de lijst versterken het effect.

Brugge, Sint-Annekerk, een perfect voorbeeld van barokkunst. Tussen 1600 en 1610 zorgt de heropleving van het katholieke geloof voor een hernieuwde culturele bloei. Die is te zien in steden zoals Antwerpen, Brussel, Gent en Mechelen en is vergelijkbaar met de zich simultaan afspelende Gouden Eeuw van Holland. De Vlaamse barok bloeit in de schilderskunst, de beeldhouwkunst en de architectuur. In de literatuur is de jezuïet Antoine de Balinghem (1571-1630) uit Sint-Omaars een fenomeen.

De compagnie van kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren, ook wel De Nachtwacht genoemd. Het is geschilderd aan de vooravond van de Verlichting, in 1642. Het betreft geen Middeleeuwse schuttersgilde, die bewapenden zich met pijl en boog.

♣ Jan Brueghel en Peter Paul Rubens schilderen een nieuw type tuin: de baroktuin. Dit is Het aards paradijs met de zondeval van Adam en Eva. Let op de exotische planten en dieren die het tafereel vormen. Het is geïmporteerde weelde zoals die in de havenstad Antwerpen te zien, te kopen en te verkopen valt. De barokke Adam en de zwoele Eva komen zo uit een eigentijds pornokanaal gestapt - maakt de barok komaf met de preutsheid van de vroege Renaissance? Barok is de kunst van de contrareformatie en contrasteert met de soberheid van het Noordelijke Calvinisme. Tijdgenoten die Antwerpen in die dagen bezoeken staan versteld van het cultuurlandschap dat de moerassen, polders en bossen overwonnen heeft. Ze zien 'meer soorten en variëteiten' dan welk land ook in Europa: vruchtbomen, moestuinen, planten uit Constantinopel, Afrika en uit de nieuwe wereld, men spreekt over sierheesters, medicinale kruiden, onbekende bloemen. De Franse botanicus en arts Matthias de Lobel is er de getuige van. Jan van Gorp werkt in opdracht van het stadsbestuur aan zijn Origines Antwerpianae en benadrukt dat tuinen behalve farmacologisch vooral esthetisch zijn, een 'verrukking' voor het oog.

.

Het was de grootste deportatie uit de geschiedenis. Ruim veertien miljoen mensen werden tussen de zestiende en de negentiende eeuw uit Afrika naar Amerika verscheept. In Zuid-Amerika was de behoefte aan goedkoop labeur voor de suiker- en tabaksplantages groot, en de trans-Atlantische slavenhandel kon die leveren. Algauw werden ook Midden- en Noord-Amerika klant bij de slavenjagers. (...) Waar de slavenrovers hun levende koopwaar vandaan haalden, is nooit helemaal goed gedocumenteerd.

— HILDE VAN DEN EYNDE in D.S., 25.03.2015.

.

.

♥ BEELDFRAGMENT SLAVERNIJ 1 (14.58 Min.)

.

♠ BEELDFRAGMENT SLAVERNIJ 2 (6.32 Min.)

.

♥ BEELDFRAGMENT DRIEHOEKSHANDEL (3.28 Min.)

.

• 1610
  • François Ravaillac, een fanatieke katholiek steekt de populaire Hendrik IV dood in Parijs. De moordenaar wordt gekookt in olie en lood en gevierendeeld.
  • Het CO2 gehalte is historisch laag na de dood van tientallen miljoenen indianen sinds 1492. Wouden die CO2 uit de lucht plukken vervangen hectaren landbouwgrond en leiden een kleine IJstijd in.

.

• 1611
  • Eerste opvoering van The Tempest, traditioneel gezien als William Shakespeares laatste stuk. Nadrukkelijke thema's zijn magie en ontdekkingsreizen.
  • Henry Hudson die zijn leven lang zocht naar de noordelijke doorsteek, maakt zijn laatste reis.
  • Een sekte met meer dan twaalfduizend leden die de 'duivel aanbidden' krijgt een zware klap door de inquisitie.

.

• 1612

.

• 1613
  • Albrecht & Isabella erkennen de eerste schermclub ter wereld in Gent.
  • Adriaen Block verkent het gebied dat Henry Hudson ontdekte.
  • Antwerpen bouwt (nog geen twintig jaar na het eerste rasphuis in Amsterdam) zijn pesthuis om tot een correctiehuis om vagebonden en bedelaars te werk te stellen. Later volgen initiatieven in Brugge, Brussel, Gent, Ieper en Mechelen.

.

• 1614
  • Bouw van Fort Nassau in New York.
  • Stichting van de kolonie Nieuw-Nederland.
  • Stichting van de Rijksuniversiteit Groningen met de faculteiten: protestantse godgeleerdheid, Rechten, Geneeskunde en Filosofie. Op het universiteitswapen staat: "Het woord van de Heer is een lamp voor onze voeten".

.

• 1615
  • De eeuwig vermoeide René Descartes verlaat het Jezuïetencollege van La Flèche dat hij later hekelt omwille van zijn onkritische en autoritaire beheersing.
  • De Franse Koning maakt de extreem dure chocoladedrank gebruikelijk bij audiënties. Sinds 1585 wordt cacao op commerciële schaal van Veracruz naar Sevilla getransporteerd.
  • Start bouw van de Sint-Carolus Borromeuskerk (Antwerpen).
  • Roelant Savery schildert zijn Vaas met bloemen in een stenen nis. In 2016 koopt het Mauritshuis het voor 6,5 miljoen euro (met steun).

.

• 1616
  • De paus doet pater Galilei de theorie van Nicolaas Copernicus (de aarde is rond en beweegt zich om de zon), intrekken. Het maakt indruk op René Descartes die zijn publicatie uitstelt.

.

• 1617
  • Aanleg wallen in Damme door de katholieke Spanjaarden omdat Sluis in Staatse handen is en men Brugge wil beschermen tegen invallen.

.

• 1618
  • René Descartes doet dienst in verschillende legers (tot 1621) tijdens de Dertigjarige oorlog. In 1618 trekt hij naar Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waar hij zich vrijwillig aansluit bij het leger van Prins Maurits van Nassau bij Breda. Wellicht raakt hij gefascineerd door de toegepaste wiskunde van de ballistiek en de vestingbouw van Simon Stevin. Descartes raakt bevriend met de acht jaar oudere arts Isaac Beeckman. Na het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog wordt hij officier in het leger van de katholieke Maximiliaan I van Beieren, dat in Bohemen vecht.
  • Rubens schildert Het hoofd van Medusa, gekeeld door Perseus.

.

• 1619
  • Onthoofding Johan van Oldenbarnevelt.
  • Descartes komt tot het inzicht dat zijn jong leven voorbij is en dat hij een roeping heeft. In een brief aan Isaac Beeckman schrijft hij dat Beeckman hem uit zijn 'passiviteit haalde' en ervoor zorgt dat hij zich dingen herinnert die hij ooit leerde. 'Toen mijn geest afdwaalde van serieuze zaken, zette u mij terug op het rechte pad.' De briefwisseling tussen de twee intellectuelen start als Descartes in april Breda verlaat en via veel omwegen richting Kopenhagen trekt. Op 10 november beleeft hij in de buurt van Ulm een goddelijk visioen en dromen die hij als aanziet als een startpunt van zijn levenswerk, het ontwikkelen van een wetenschappelijke methode.

.

.

Kijken

• 
  De Mayflower in Plymouth door William Halsall, 1882.]]
• 
  Simon Stevins zeilwagen voor Prins Maurits
• 
  Rubens, Medusa.
• 
• 
  De soberheid van de protestantse interieurs contrasteert met de barokke kerken in de Zuidelijke Nederlanden.
• 
  Namen, Sint-Loup.
• 
  Antwerpen, Borremeuskerk.
• 
  Prospero en Miranda in The Tempest door William Hogarth, circa 1728.
• The Tempest (1908)
• 
  Miranda - The Tempest; schilderij van John William Waterhouse, 1916.
• 
  Schijngestalten van de maan door Galilei.
• 
  Henry Hudsons laatste reis, door John Collier (1850-1934).
• 
  Mayflower in Plymouth door William Halsall, 1882.
• 
  Hugo de Groot klimt in de boekenkist (ets uit 1754).

.

.

Van 1622 tot Descartes' dood in 1650

.

♣ De tweeëntwintigjarige en waanzinnig getalenteerde Antoon van Dyck (1599-1641) vertrekt naar Italië vanuit Rubens tuin, die tot op heden herkenbaar is. Dit negentiende-eeuws schilderij uit 1814 van Philippe-Jacques van Bree (1786-1871) uit de collectie van het Rubenshuis toont de binnenplaats van het Rubenshuis. Rubens en van Dyck kijken elkaar in de ogen en het witte, hengstig paard en een Moorse paardenfluisteraar die de teugels viert zijn wellicht symbolisch bedoeld. Is het paard is een cadeau van Rubens aan zijn leerling? Onderliggend symboliseert het paard de bronstigheid of de hengstigheid van van Dyck. De dames rechts kijken geamuseerd toe en dragen allebei een kind op hun schoot. Is Van Dyck de vader? Laat Rubens zijn leerling naar Italië reizen om van Dycks 'meer dan gezonde interesse' voor zijn vrouw Isabella Brant in een andere baan te leiden? Op weg naar Italië lost Van Dyck een tussenstop in Zaventem waar hij twee doeken schildert voor de Sint-Martinuskerk. Het verhaal gaat dat van Dyck daar halsoverkop verliefd werd op een herbergiersdochter en dat Rubens weken later een bericht kreeg uit Italië om te vragen waar van Dyck bleef. Rubens reist daarop zelf naar Zaventem af om van Dyck een les te leren en hem de weg naar Italië te wijzen. Philippe-Jacques van BreeBehoudens een korte terugkeer naar Parijs tussen 1818 en 1821 en diverse reizen door Europa, zou hij er uiteindelijk tot 183 schilderde dit twee eeuwen na de feiten en schopt het later tot conservator van het Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel. Hij overlijdt er in 1871, 85 jaar oud. Hij zal de geschiedenis ingaan als een man van het oriëntalisme, de exotische en veelal naakte tableaus, vol van sensualiteit en felle, zoete tinten.

Inger Leemans: Waarom wordt porno in de Gouden Eeuw populair?

.

Wie in de zeventiende eeuw Amsterdam bezocht, moet zijn bestookt met indrukken. Gekrijs van over elkaar heen tuimelende zeevogels en geklepper van roeispanen; een mengeling van geuren: kool, gebakken pannenkoeken, de moerasdampen uit de grachten. En dan de sensatie die de aanblik van het netwerk van blauwgrijze (???) moet hebben gegeven, het gevoel een strak omkaderde ruimte te betreden. De bakstenen huizen waarvan de omhoog wijzende geveltoppen de horizon begrensden, kwamen verfijnd en bescheiden over. Op de met kinderkopjes bestrate kades wemelde het van de werklui die karren voor zich uit duwden, of voortwaggelden onder de last van de zakken die ze aan boord van de lichters brachten; vrouwen met bolgerokte billen schrobden hun stoepjes, die ze met handenvol zand bestrooiden; overal waren honden, paarden en kinderen.

— RUSSELL SHORTO. Nieuw Amsterdam. De oorsprong van New York, Forum, Amsterdam, 2015, p. 41.

.

♣ De jaren twintig

♣ In een niet nader genoemde privécollectie steekt dit schilderijtje van Jan van der Heyden (1637–1712). Het is 23 centimeter hoog, 28.5 breed, quasi een A4-formaat. Van de schilder is een getekend portret bekend als twintiger, het dateert uit 1661. Zijn linkerhand toont een passer, zijn rechter een dicht geplooid document. Op de achtergrond staat een schildersezel. Onder het portret is te lezen dat hij een 'uitmundent schilder' is, geboren in Gorcum, overleden in Amsterdam. Het stadsarchief aldaar bewaart de prent, die bij leven is gemaakt en naderhand van dit onderschrift is voorzien. Het onderschrift uit twee regels tekst brengt weinig eer aan deze veelzijdige uitvinder. Naast zijn belangrijkste uitvindingen (de stadsverlichting, een mobiele waterpomp en de organisatie van de brandweer) werkt hij mee aan uitvindingen zoals baggermolens, schepraderen, kachels, de scheepskameel, waterbeheersing en het dijkonderhoud... Schilderwerk van deze onbekende is te vinden in het Amsterdams Historisch Museum en het Rijksmuseum aldaar, het Mauritshuis in Den Haag, het Musée du Louvre, de Galleria degli Uffizi in Florence en het Metropolitan Museum of Art in New York. Dit ene kleine schilderijtje steekt dus in een privécollectie. Wanneer hij het schilderde kon ik niet achterhalen, maar het thema is in één woord samen te vatten: stadsvlucht. 'Stadslucht of stadsvlucht? That is the question' zou Shakespeare kunnen gezegd hebben. In de Middeleeuwen geldt het spreekwoord 'stadslucht maakt vrij'. Wie op het platteland woont is meer dan een stedeling gebonden aan de verplichtingen van zijn heer. Poorters kopen hun stad en zichzelf vrij, bieden onderdak aan verschoppelingen, kunnen jaarmarkten organiseren... vandaar. Wie de stadsmaquettes van Brussel in het museum het broodhuis bekijkt, ziet dat de stad tijdens haar de eerste omwalling uit de dertiende eeuw veel groen en open vlakte kent. Dit is geen fantasietje van de makers van de maquette. En als Brussel een eeuw later uit haar voegen barst, bouwt ze een tweede omwalling om tegemoet te komen aan het tekort aan open ruimte. Enkel door die uitbreiding van de stadsomwallingen houdt de middeleeuwse stad zich rein met relatief weinig inwoners op een relatief grote oppervlakte. Dit plaatje geldt niet voor het zeventiende-eeuwse Amsterdam dat zelfs geen omwalling kent, maar zich uitstrekt over het platteland dat het met grachtengordels inneemt. Van dan af lijkt Amsterdam een magneet die wisselt van polen. Vaak trekt de stad aan, nu lijkt ze voor het eerst af te stoten. Van industrialisatie is in Amsterdam en nergens ter wereld een spoor. Russell Shorto geeft een inkijk in het Amsterdamse stadsleven. Reizigers, zo zegt hij, komen ogen en oren te kort om alle indrukken van de stad in zich op te nemen. Er is 'gekrijs van over elkaar heen tuimelende zeevogels en geklepper van roeispanen; een mengeling van geuren: kool, gebakken pannenkoeken, de moerasdampen uit de grachten. En dan de sensatie die de aanblik van het netwerk van blauwgrijze (???) moet hebben gegeven, het gevoel een strak omkaderde ruimte te betreden. De bakstenen huizen waarvan de omhoog wijzende geveltoppen de horizon begrensden, kwamen verfijnd en bescheiden over. Op de met kinderkopjes bestrate kades wemelde het van de werklui die karren voor zich uit duwden, of voortwaggelden onder de last van de zakken die ze aan boord van de lichters brachten; vrouwen met bolgerokte billen schrobden hun stoepjes, die ze met handenvol zand bestrooiden; overal waren honden, paarden en kinderen.' Hoe ziet de tuin er uit van wie dit soort taferelen de rug toe keert en de stad verlaat, op de vlucht voor de vieze, groezelige stadslucht van de op elkaar troepende menigte? Uiteraard gaat het hier niet om de lochting van de keuterboer (ook daar zoek ik naar beschrijvingen), maar om de elitaire villa van wie de stad verlaat om in gezondere oorden te hokken. Vier jaar nadat de koning van Frankrijk, Lodewijk XIII bij een onbenullig gehucht met de naam Versailles een bescheiden jachtoord in bak- en en zandsteen laat bouwen, doet één van de machtigste mannen van Holland iets gelijkaardig. Joan Huydecoper van Maarsseveen (1599-1661) koopman, zes keer burgermeester van Amsterdam en bewindvoerder van de VOC bouwt in 1628, om de walgelijke stadslucht en de bijhorende ziekteverspreiding te ontlopen een vroeg (het eerste?) Nederlands buitenhuis. Zijn voorvader had het domein wellicht als belegging gekocht zonder veel ambitie. Daar komt vanaf de jaren 1630 verandering in. De familie betrekt het oord van voorjaar tot najaar. Het huis in Maarssen, zo'n dertig kilometer ten zuiden van Amsterdam, krijgt de naam Goudestein en ligt in de nabijheid van de rivier de Vecht. Water vergemakkelijkt de verhuis die tweemaal per jaar plaatsvindt. En, water is esthetisch en misschien zelfs idyllisch. Trekschuiten brengen huisraad heen in de lente en terug in het najaar. Het servies, het linnengoed, de bibliotheek, ja zelfs de biljarttafels alles verhuist. De familie zelf, de genodigde vrienden, de schrijvers en kunstenaars zoals Jan van der Heyden komen per koets. In de tuin zal de eigenaar de stilaan dominant wordende Franse tuinstijl combineren met Hollandse toevoegingen. In het theehuis of onder de theekoepel nipt het gezelschap het uit China geïmporteerde en erg dure aftreksel. De moestuin, de kruidentuin, de boomgaard en de visvijvers zijn praktisch voor de keuken. De zoon van Joan Huydecoper, eveneens Joan Huydecoper (1625-1705) genaamd heeft niet de beste relatie met zijn vader. In elk geval doet hij er niet voor onder. Dertien keer is hij burgermeester van Amsterdam, in 1666 schopt hij het tot bewindvoerder van de VOC en in 1681 tot de Admiraliteit van Amsterdam. Zijn dagboek rapporteert jarenlang over zijn drink- en rookgezelschap, schrijft hij over een papegaai en een aap die alle glaswerk aan diggelen gooit en hij noteert nauwgezet hoe vaak hij de liefde bedrijft. Het is vooral een kwantitatieve beschrijving. Hij verbouwt taxus en meloenen en noteert van a tot z welke zaden en gewassen, welke planten en bijbehorende tekeningen hem uit alle uithoeken van de wereld bereiken, van Amboina tot Zuid-Afrika, over Batavia en Bengalen, over Ceylon en Coromandel, Mauritius, Suriname… overal heeft zijn VOC haar vestingen. Rond 1682 richt de man samen met Jan Commelin de Hortus Botanicus in Amsterdam op. Simon van der Stel, de eerste gouverneur van Kaap de Goede Hoop met interesse voor botanie, start op vraag van Huydecoper een VOC-tuin. Hij kweekt er kaneel-, kruidnagel en kamferboompjes om ze te acclimatiseren voor hun verscheping naar Amsterdam. Wellicht bereikten de planten Nederland nooit, een kind nam ze onder handen. Tot het wetenschappelijke netwerk van Huydecoper behoren de uitvinder van de microscoop Antonie van Leeuwenhoek die hij in Delft meermaals bezoekt om naar ‘allerlei dierkens’ te kijken en Cosimo III de' Medici, met wie hij correspondeert, mogelijk over botanie. Hendrik van Rheede draagt zijn magistrale boek, de Hortus Malabaricus mee op aan Huydecoper. Tegenwoordig is huis Goudenstein het stadhuis van Maarssen. Veel families verlaten na de Engelse zeeoorlogen wegens economische redenen hun landgoed op de buiten. De gebouwen herbestemmen ze tot stal of als industrieel pand.

1620

• Uit de haven van Plymouth vertrekt de Mayflower naar Amerika met een honderdtal Pilgrim Fathers, Engelse kolonisten om er te leven vrij van de religieuze vervolging. Een aantal van hen woonde in Leiden. Tegenwoordig zijn veel Amerikanen trots dat ze zo'n Pilgrim Fathers als voorouder hebben.

.

1621

• Hugo de Groot ontsnapt in boekenkist.
• Nederland richt de West-Indische Compagnie op.
• De tweeëntwintigjarige en waanzinnig getalenteerde Antoon van Dyck vertrekt naar Italië. Een negentiende-eeuws schilderij (1814) van Philippe Jacques van Bree (1786-1871) uit de collectie van het Rubenshuis toont de binnenplaats van het Rubenshuis zoals die er nog steeds uit ziet. Het tafereel met een wit, hengstig paard en een Moorse paardenfluisteraar die de teugels viert toont de relatie tussen Rubens en van Dyck. Beide meesters kijken elkaar in de ogen en het paard is mogelijks cadeau van Rubens aan zijn leerling. Mogelijks symboliseert het paard de bronstigheid/hengstigheid van van Dyck. De dames rechts op het schilderij kijken geamuseerd toe en dragen beiden een kind op de schoot. Is Van Dyck de vader? Liet Rubens zijn leerling naar Italië reizen om van Dycks 'meer dan gezonde interesse' voor zijn vrouw Isabella Brant in andere banen te leiden? Het zijn verhalen die sedert 1621 de ronde doen. Op weg naar Italië lost Van Dyck een tussenstop in. In Zaventem schildert hij twee doeken voor de Sint-Martinuskerk. Een verhaal gaat dat de jonge meester er verliefd wordt op een herbergiersdochter en dat Rubens weken later een bericht krijgt uit Italië om te vragen waar van Dyck bleef, waarop Rubens halsoverkop naar Zaventem afreist om van Dyck de weg naar Italië te wijzen.

.

1622

• De gregoriaanse kalender maakt 1 januari tot de eerste dag van het jaar.
• Na een reis met het leger van de Hertog van Beieren keert Descartes terug naar Parijs en naar zijn familie in Bretagne. Hij verkoopt een reeks bezittingen die hij van zijn vader erfde, met de opbrengst kan hij de rest van zijn leven in zijn onderhoud voorzien.

.

1623

• Werken van Shakespeare gebundeld.
• Descartes maakt een reis naar Italië voor twee jaar. Na zijn pelgrimstocht naar de tombe van Onze Lieve Vrouw van Loretto (een belofte die hij maakte na zijn visioen) bezoekt hij Rome en Florence.

.

1624

• 32 protestantse Waalse families vestigen zich in Nieuw-Nederland (in het Latijn: Nova Belgica) op Manhattan. Streekgenoten en Duitse, Nederlandse en Britse families volgen. De nederzetting krijgt later de naam Nieuw-Amsterdam.
• Bij het dorp Versailles trekt Lodewijk XIII een jachtslot van rode baksteen en zandsteen op.

.

1625

• De West-Indische Compagnie beveelt de bouw van een fort en bouwwerken op Manhattan: fort Amsterdam
• Het kanaal Gent-Brugge is een feit.
• Peter Minuit wordt de eerste gouverneur van Nova Belgica.

.

1626

• Pierre Minuit ruilt het gebied van de Manhattes indianen of de Canarsie-indianen voor snuisterijen en sticht er Nieuw-Amsterdam, in 1664 omgedoopt tot New York.
• Sint-Pietersbasiliek in Rome klaar.
• Rubens verliest zijn eerste vrouw, Isabella Brant (°1591). Ze overlijdt aan de pest.

.

1627

• In de droogmakerij De Moeren start de landbouw.

.

1628

• Piet Heyn berooft de zilvervloot.
• William Harvey toont in zijn De motu cordis hoe het hart een mechanische pomp is en het bloed door het lichaam pompt. Tot nu toe nam men aan dat de warmte het bloed stuwt. Christian Patte zal een eeuw later het beeld gebruiken voor een stadsontwerp met een eenrichtingsverkeer.

.

1629

• Overgave van 's-Hertogenbosch: de zwaarste klap voor Spanje sinds 1588
• Piet Hein sneuvelt.
• In september neemt Descartes zijn intrek in de buurt van Franeker (Zeeland) waar er een universiteit is gevestigd om er een beschouwing te schrijven over metafysica. Net zoals zijn eerdere werkstukken, voltooit hij dit niet.

.

Kijken

• 
  Joan Huydecoper (senior).
• 
  Joan Huydecoper (junior).
• 
  Zijn wapen.
• 
  Botanici aan het werk.
• 
  Met zijn vrouw.
• 
  Buste in Amsterdam.
• 
  Rubens en zijn eerste vrouw.
• 
  Het begin van een paleis in Versailles.
• 
  Joan Willemsz Blaeu
• 
  Pieter Minuit (1594–1638) koopt Manhattan voor 60 gulden.
• 
  Piet Hein (1577–1629) was een Nederlandse West-Indische Compagnie-commandant die de zilvervloot leeg roofde.
• 
  Praalgraf van Piet Hein in de Oude Kerk in Delft.

.

.

De jaren dertig

In de Amsterdamse chirurgijnsgilde in de Waag in Amsterdam geeft Nicolaes Tulp op 31 januari een openbare ontleding. Rembrandt legt het tafereel vast en breekt door op 26 jarige leeftijd. De chirurgijnsgilde staat één openbare ontleding per jaar toe. Het lichaam is van de geëxecuteerde crimineel, de 41-jarige Aris Kindt (Adriaan Adriaansz.). Hij was eerder die dag opgehangen voor diefstal. Het schilderij is te zien in het Mauritshuis (gebouwd in 1640 en sinds 1822 Koninklijk schilderijenkabinet) in Den Haag.

.

• 1630
  • Boston gesticht.
  • De 53-jarige Rubens trouwt met de 16-jarige Hélène Fourment.

.

• 1631
  • De Amsterdamse 'Zaagmolen Compagnie' bouwt houtzaagmolens tot groot ongenoegen van de 'houtzagersgilde'.

.

• 1632
  • In de Amsterdamse chirurgijnsgilde geeft Nicolaes Tulp een ontleding. Rembrandt legt het tafereel vast.

.

• 1633
  • De Romeinse Curie veroordeelt Galilei omdat die (in zijn Over de twee grote systemen van de wereld) beweert dat de aarde beweegt.

.

• 1634
  • Descartes staakt zijn publicatie over het heelal die hij in 1630 startte onder de titel De Wereld. Aanvankelijk dacht hij niet veel tijd nodig te hebben om deze theorie neer te pennen. Het lot van Galilei boezemt Descartes angst in.

.

• 1635

.

• 1636
  • Stichting van Nieuw Haarlem in Nieuw-Nederland door een groep boeren onder leiding van Peter Stuyvesant.

.

• 1637
  • In Leiden verschijnt Discours de la méthode. Descartes legt hiermee de grondslag voor De Verlichting en l'Encyclopédie.

.

• 1638
  • Slag bij Kallo
  • De Medicinalen Cruythoff in Amsterdam komt er ten gevolge van een pestepidemie om geneeskrachtige planten te kweken.

.

• 1639
  • De West Indische Compagnie laat het monopolie op de pelshandel vallen.

.

Kijken

• 
  Zelfportret van Dyck, ca. 1630.
• 
  Joan Blaeu maakt een kaart van West Vlaanderen (1635).
• 
  Georges de La Tour schildert De valsspeler omstreeks 1635.
• 
  Nieuw Haarlem in Nieuw-Nederland.
• 
  Botanici aan het werk, door Gerbrand van den Eeckhout.

.

.

De jaren veertig

De Moeren tijdens de eerste drooglegging op een kaart van Joan Blaeu (1645).

.

1640

• Portugal is onafhankelijk met Johan IV als koning.

.

1641

• Antoon van Dyck, de Zuid-Nederlands barokschilder overlijdt. Hij is 42.
• De stad Malakka (Maleisië) capitut.

.

1642

• Rembrandt van Rijn schildert de Nachtwacht.

.

1643

• Lodewijk XIV wordt koning van Frankrijk. Hij is vijf.
• De bollandisten (een instituut van de jezuïeten) publiceren hun eerste Acta Sanctorum. Het gaat om een hagiologie die heiligenlevens beschrijft en bestudeert. Ze houden er het tijdschrift Acta Bollandiana op na waarvan de naam verwijst naar de jezuïet-stichter Jean Bolland (1596-1665).

.

1644

.

1645

• Hugo de Groot (rechtsgeleerde) overlijdt.
• Athanasius Kircher ontwerpt zijn toverlantaarn, de eerste diaprojector.

.

1646

• In Bredevoort slaat de bliksem in de kruittoren van het kasteel Bredevoort. 40 mensen komen om, het kasteel is onherstelbaar.

.

1647

• Franse troepen bouwen de citadel van Kortrijk tegen de Spanjaarden.
• René Descartes is in Parijs, (volgens Hubert Dethier was dat in 1649 maar daar vond ik geen bevestiging van) op uitnodiging van Lodewijk XIV. De zonnekoning was toen negen). Geen mens had zijn werk gelezen en in een brief aan A.M. Chanut vermoedt hij de ware reden van zijn bezoek:

Wat me het meest verafschuwde, was dat geen van hen enige belangstelling toonde om iets anders van mij te weten dan mijn gezicht; zo heb ik reden te geloven dat zij me alleen maar in Frankrijk willen als een olifant of een panter, vanwege de schaarste, en niet om nuttig te zijn. Ik denk niet dat er iets gelijks zal gebeuren op de plaats waar u bent, maar het slechte succes van mijn reizen van de afgelopen twintig jaar, doet me vrezen dat het enige wat me in deze reis nog te doen staat, is onderweg dieven te vinden die me beroven, of een schipbreuk die me het leven kost. Dit zal me echter niet weerhouden, indien gij oordeelt dat deze onvergelijkelijke Koningin mijn mening wil onderzoeken.

— René Descartes, Oeuvres philosophiques de Descartes publiées d'après les textes originaux, p. 756.

.

1648

• ♣ De vrede van Münster / de Vrede van Münster beëindigen de Tachtigjarige Oorlog. De internationale rol van Spanje is uitgespeeld. De vredesakkoorden kleuren de landgrenzen van Europa erg accuraat in en maken ze zichtbaar in het landschap: Zweden en Brandenburg-Pruisen plaatsen grensstenen. De belangstelling voor exacte grensafbakening valt samen met de ontwikkeling van de driehoeksmeetkunde. Gemma Frisius (1508-1555) beschreef de methode voor het eerst en gebruikt de lengte van de zijden van de driehoek en de scherpte van de hoeken als variabelen in de formule. Wat Gerard Mercator (1512-1594) betekent voor de wereldzeeën, zijn Jacob van Deventer (ca. 1505-1575) en Willebrord Snel van Royen, bekend als Snellius (1580-1626) voor de landmassa. De cartografie evolueert eind zestiende eeuw van een beschrijvende bedoening, natte vingerwerk zeg maar tot een nauwkeurige wetenschap.

.

1649

Oliver Cromwell onderdrukt de Ierse opstand.

.

Kijken

• 
  Athanasius Kircher (1602-1680).
• 
  De illustratie uit Musurgia Universalis toont de oren van een mens en dier.
• 
  René Descartes woont in Leiden in 1640.
• 
  René Descartes (1596-1650).
• 
  Blaise Pascal (1623-1662).
• 
  Antoon van Dyck (1599-1641).
• 
  Jean Bolland (1596-1665)
• 
  Rembrant (1606-1669).

.

.

Examen

.

A-Vragen

.

(S&V).Aflatenhandel, Alva, Amerigo Vespucci, Andreas Vesalius, Antwerpse Boromeuskerk, Bartolomeus Dias, beeldenstorm, boekdrukkunst, Calvinisme, Christoffel Columbus, Columbiaanse uitwisseling, Christoffel Plantijn, Benvenuto Cellini, Concilie van Trente, contrareformatie, de Grote Markt in Brussel, de mens van Vitruvius, Desiderius Erasmus, Don Quijote, Ferdinand Magellaan, Filips II van Spanje, Filips Wielant, Gerard Mercator, graaf van Horne, Gregoriaanse kalender, Gutenberg, hagepreken, heksenvervolging, Hernan Cortez, het Spanjaardenkasteel, humanisme, Johanna -de waanzinnige- van Castilië, Juan Vivès, Juliaanse kalender, Kaap de Goede Hoop, Keizer Karel V, Lamoraal van Egmont, Leonardo da Vinci, Maarten Luther, Machiavelli, Malleus Maleficarum, Maria I Tudor (Engeland), Maria van Bourgondië, Maria van Hongarije (1505-1558), Mercatorprojectie, Michelangelo Buonarroti, Miguel de Cervantes, Nicolaas Copernicus, Oost-Indiëvaarders, Ottomaanse Rijk, Philippeville, protestantisme, reconquista, reformatie, Rembrandt, Simon Stevin, Sixtijnse Kapel, slag bij Nieuwpoort, Spaanse Armada, specerijenhandel, Steenvoorde, Tachtigjarige Oorlog, Thomas Hobbes, Thomas More, Utopia, val van Constantinopel, Verdrag van Tordesillas, vestingbouw, VOC, Weberthese, Wittenberg.

.

.

B-Vragen

.

• (S&V).Leg uit: Als de tachtigjarige oorlog in 1648 tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden ten einde loopt, luidt dit geen periode vol vrede in.

.

• (V).Leg uit: Bij het begin van de eeuw, omstreeks 1500 moderniseert de artillerie. Wat zijn de gevolgen hiervan?

.

• (S&V).Leg uit: Het beleg en de Val van Constantinopel betekende het begin van de Renaissance.

.

• (S&V).Leg uit: Het was de grootste deportatie uit de geschiedenis. Ruim veertien miljoen mensen werden uit Afrika naar Amerika verscheept.

.

• (S&V).Leg uit: Omstreeks 1453 gebeuren vijf dingen die de wereld een andere wending zullen geven.

.

• (S&V).Leg uit: wat zijn de gevolgen van de ontdekkingsreizen?

.

• (V).Leg uit: Welke oorzaken kunnen de kleine IJstijd verklaren?

.

• (S&V).Leg uit: Welke voorwaarden moeten vervuld zijn om tot ontdekkingsreizen over te gaan?

.

• (S&V).Leg uit: Wie in de zeventiende eeuw Amsterdam bezocht, moet zijn bestookt met indrukken.

.

• (V).Periode en karakteriseer 'de Renaissance': beginjaren en eindjaren, wat kenmerkt de periode? Welke veiligheidsproblemen heb je ontdekt?

.

• (S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Syfilis verspreidt zich over Europa; 2. Christoffel Columbus; 3. Filips II van Spanje; 4. Plato; 5. Socrates; 6. Verlichting (stroming).

.

• (S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Beeldenstorm; 2. Bouw van Mariembourg; 3. De Malleus Maleficarum; 4. Karel V wordt geboren op de weg naar Gent; 5. Lodewijk XIV geboren; 6. Val van Constantinopel.

.

• (S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Beleg en val van Antwerpen; 2. Boekdrukkunst; 3. De eerste gebastioneerde vesting in deze streek is het Spanjaardenkasteel; 4. Eerste hagepreken; 5. Lof der zotheid van Desiderius Erasmus verschijnt; 6. Slag bij Nieuwpoort.

.

• (S&V).Plaats in chronologische volgorde en leg uit: 1. Eerste executie van protestanten in de Nederlanden op de Grote Markt; 2. Einde van de Tachtigjarige oorlog; 3. Hertog van Alva rukt op naar Vlaanderen; 4. Maarten Luther slaat 95 stellingen aan de kerkdeur in Wittenberg; 5. Miguel de Cervantes schrijft Don Quichot; René Descartes overlijdt.

.

.

C-Vragen

.

• (S&V).Leg uit: De accentverschillen tussen het protestantisme en de katholieke invulling van het Christelijke geloof zorgen voor een andere arbeidsethos en een andere culturele invulling en aldus ook een andere maatschappij.

.

• (S&V).Leg uit: De economische opkomst van Engeland heeft veel te danken aan de bannelingen, die van de vijftiende tot de zeventiende eeuw hun land om godsdienstige redenen verlaten en een toevluchtsoord op Engelse bodem vinden.

.

• (S&V).Leg uit: De periode 1500-1648 laat zich omschrijven als de periode van Oranje tegen Spanje: Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder Habsburgers.

.

• (S&V).Leg uit: De Renaissance blikt terug op de antieke denkers: Socrates, Plato, Aristoteles en Archimedes. Hun onderzoek creëren in Europa een mens- en wereldbeeld dat systematiek toont, stilaan ontdaan van magische en religieuze interpretaties.

.

• (S&V).Leg uit: Max Weber ziet in zijn verhandeling Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, gepubliceerd in de Archiv für Sozialwissenschaft (XX en XXI, 1904-1905) de religie niet als een belemmering, maar als één van de belangrijkste oorzaken van de industrialisering.

.

• (S&V).Leg uit: Ziektes zijn zwaarwichtiger dan zwaarden bij botsende beschavingen.

.

• (S&V).Leg uit: Tussen 1600 en 1610 zorgt de heropleving van het katholieke geloof voor een culturele bloei. Die is te zien in Antwerpen, Namen en Brugge.

.

• (S&V).Leg uit: In 1650 overlijdt René Descartes. Dat is op 11 februari en aan een longontsteking. Zijn overlijden is symbolisch en illustreert een breuk met het eerder elitaire Humanisme en het magische middeleeuwse denken. Descartes pleit voor een wetenschap die universeel verstaanbaar is, een wetenschap die het esoterisme zoals de alchemie, de astrologie, het gnosticisme, de kabbala, de magie en mystiek uitsluit en een didactiek aanbiedt die alle mensen van de ratio bedient.

.

• (S&V).In de periode 1450-1650 hebben we nieuwe tuintypes zien ontstaan. Het ging om het de tuin der lusten, het labirinth, de botanische tuin en de barokke tuin. Toon aan hoe deze tuinarchitectuur een reactie is op maatschappelijke (r)evoluties.

.

.

Nota's

.

.

.

.

.

.

.